دنوميالي اونوښتګر شاعر (عبدالباري جهاني) سره مرکه

د پښتو ژبي نابِغه ، نوښتګر  او نازکخيال شاعر ، تاريخ ليکونکي ، ژباړونکي او خوږ ژبي وياند ښاغلي عبدالباري جهاني دبېنواويبپاڼي د مرکې کولو غوښتني ته ( هو) وويله ، او د بېنوا ويبپاڼي سره مرکې ته يې چمتووالئ څرګندکړ . ښاغلي جهاني تر لسو ډېر بېلابېل اثار ليکلي او ولس ته وړاندي کړي دي چي د بېلګي په توګه : هرات - پښتانه او لرغونه لوبه تاريخي اثر  ، قومندان ( ناول ) دخيام د رباعياتو پښتو ژباړه ، دبګهت کبير د اشعارو پښتو ژباړه ، غربي لمني او شرقي ګلونه ، او يو شمېر نور يادولائ سو . ښاغلئ جهاني دامريکا په ويرجينيا کي دخپلي کورنۍ سره يو ځای ژوند کوي  اودا وخت د 59 کالو په عمر د امريکا ږغ  اشنا راډيو سره د وياند په توګه کار کوي ، ډېر وخت په مطالعه اوڅېړنه تېروي . اوس هم  دځينو اثارو په بشپړولو بوخت دئ .  تر اوسه يې دامريکا ، کاناډا ، هالنډ ، جرمني ، بلجيم ، سويډن  او ډنمارک تر څنګ افغانستان او پاکستان ته هم بېلابېل سفرونه کړي دي او په لسګونو هغو لويو غونډو کي يې برخه اخستې ده کوم چي ددوی په وياړ جوړي سوي دي .

يادونه : دلاندنۍ مرکې ځيني پوښتني د ليکوال مجلې له خوا مطرح سوې وې  او اوس د يوشمېر زياتونو سره د بېنوا ويبپاڼي له خوا خپرېدو ته چمتو سوي دي . 
مرکه او عکسونه دعبدالله احسان له خواترتيب سوي دي .
 لومړۍ پوښتنه :
د خپل ژوند په باره کي يو څه وواياست ؟
جواب :
زه به دخپل ژوند په باره کي څه ووايم. دونه به ووايم چي په کال ١٩۴٨ کي په کندهار کي زېږېدلئ يم . لومړنۍ زده کړه مي د کندهار د ميرويس بابا په لېسه کي کړې او وروسته په کال ١٩٦٨ کي د کابل پوهنتون د ادبياتو او بشري علومو پوهنځي ته شامل سوئ او په کال ١٩٧٢ کي ورڅخه فارغ سوئ يم. په کابل کي مي د پښتو ټولني سره همکاري کړې او يوکال د کابل د مجلې مسول مدير وم. په کال ١٩٨١ کي پاکستان ته مهاجر سوم او په کال ١٩٨٣ کي مي د امريکا ږغ راډيو سره په کار پيل کړئ او تر اوسه پوري په دغه موسسه کي په کار لگيا يم.
د عمر په ډېر واړه سن کي مي د شعر په ليکلو پيل کړئ دئ ، خو څرنگه چي کورنۍ محيط مي د شعر تشويقولو ته چنداني مساعد نه وو او په کور کي مي يا څوک د شعر ليکلو او شعر ويلو په قدر نه پوهېدل او يا يې لږ ترلږه  زه تشويق نه کړم. ښايي دغه علت وي چي د شعر په ليکلوکي مي څو ځله،  حتی څو څو کاله، وقفه راغلې وي.
پوښتنه
تاسي د افغانستان موجوده او تېر حالت ته په کوم نظر گورئ؟

جواب:
که مطلب  دافغانستان اوسني سياسي وضع وي، نو دا خو ويلائ سم چي د طالبانو د رژيم تر حالت او سنۍ وضع ، لږترلږه، له دې درکه بهتره ده چي انکشاف او ودي ته لاره خلاصه سوې ده. د طالبانو په دوران کي هر څه په ټپه ولاړ وو او دهيڅ پرمختگ تمه کېدلائ نه سوه. البته د طالبانو په دوران کي امنيت موجود وو چي هغه اوس نسته او د طالبانو په وخت کي يوه  قوي واحده  مرکزي اداره موجوده وه ، چي اوس فکر کېږي يوازي د خارجيانو په مرسته ولاړه ده اوکه د دوی قوتونه نن له افغانستان څخه ووزي ،معلومه نه ده چي په دې هيواد کي به څه پېښه سي. يوه بدمرغه پېش بيني ، چي اکثر   خلک يې کوي، دا ده چي وايي داسي حالات به راسي چي افغانستان په خپل تاريخ کي تراوسه پوري په سترگو نه دي ليدلي.

په عمومي صورت اوسنۍ وضع له هره پلوه د پښتنو په تاوان ده. د پښتنو په سيمو کي بې امنيتي موجوده ده. د پښتنو په سيمو کي ترياک کرل کېږي اود پښتنو په سيمو کي معارف تر بل هر ځای کمزوری دئ او ښونځي سوځول کېږي، او ښوونکي او د پوهني کارکونکي وژل کېږي. په دې حساب چي څه بهرنۍ مرستي راځي او که چېري څه خارجي پانگه اچوني کېږي نو هغه به په غير پښتني سيمو کي وي ځکه چي صنعتي انکشاف، تجارتي فعاليتونه او تعميراتي کارونه ټول امنيت ته ضرورت لري. چېري چي امنيت نسته نو هلته انکشاف نسته او په دې حساب پښتني سيمي  په خاصه توگه د بدمرغۍ خواته رواني دي .

 او که  د افغانستان د موجوده حالت څخه مطلب فرهنگي وضع وي نو هم ويلائ سم چي وضع د پښتنو په تاوان ده. تاسي وگورئ ټول فرهنگي موسسات اووزارتونه د غير پښتنو په لاس کي دي. د پوهني وزارت، د عالي تحصيلاتووزارت ،راډيو اوټلوېزيون او اکثر نشرات ټول د غير پښتنو په لاس کي دي، او زه په دغه برخه کي د دولت پاليسي غير عادلانه او حتی ظالمانه بولم. له يوې خوا امنيتي وضعي په پښتني سيمو کي د  پوهني او تحصيل جريان او انکشاف کمزوری کړئ اوله بلي خوا دولت پښتني سيمو ته ډېره لږه ، او حتی د نشت په حساب، توجه کړې ده . زه په دې برخه کي د حکومت په پاليسي کي دکوم تغير څرک نه احساسوم او اينده تاريکه راته ښکاري .

پوښتنه:
د افغانستان اوه ويشت کلن نظم او نثر په څه حالت کي دي؟

جواب :
که مو مطلب په تېرو اوه ويشتو کالو کي د افغانستان د نظم اونثر خبره وي نو زه په ډاډه زړه ويلائ سم چي په دې تېرو  تقريبا دريو لسيزو کي د پښتو ژبي د نظم په برخه کي ډېر ښه پرمختگ کړئ دئ. حتی ما په ځينو ځايونو کي ويلي دي، او ډېر ليکوالان او شاعران اتفاق هم راسره لري، چي پښتو ژبي په افغانستان کي سل کلنه لاره په لس کاله کي وهلې ده . شعرډېره ښه وده کړې ده  په تېره بيا غزل دومره ښايسته سوې ده  چي ښايي دېرش کاله مخکي به يې هيچا تصور نه سو کولائ. دومره  د کم عمر ځوانان دومره پاخه غزلونه ليکي چي اوس د سړي پر غوږونوباندي خام شعرونه ترپخوا ډېر بد لگېږي. دونه بد لگېږي چي د اورېدلو حوصله يې نه وي. په کندهار ، خوست او زابل کي، چي يو وخت به د گوتو په شمېر شاعران پکښي اوسېدل، داسي ځوان شاعران ، اوپه دونه زيات شمېر شاعران، پيدا سوي دي چي سړی يې د شعري مجموعو په لوستلو نه رسېږي. پخوا به په کال کي يوازي په ننگرهار کي د نارنج گل مشاعره کېدله. د ډېرو ليري ليري سيمو څخه به شاعران ورته راغلل، خو په هغې کي به هم د گوتو په شمېر پاخه شعرونه ولوستل سول. اوس په ننگرهار کي دنارنج گل، په کندهار کي د انارگل، په زابل کي د  بادام گل او په وردگو کي د مڼه گل مشاعرې کېږي ، او په هري يوې کي داسي پاخه شعرونه، په تېره بيا غزلونه، لوستل کېږي، چي سړی په يقين سره ويلائ سي چي د پښتوژبي شعر معراج ته رسېدلئ دئ .

خو که د نثر، په تېره بيا  دتحقيقاتي نثرونو خبري ته راسو، نو له بده مرغه، په همدغه ډاډ ويلائ سم چي دا برخه ډېره خواره ده. ددې يو مهم علت دا دئ چي  د افغانستان د مقاومت او داخلي جنگونوپه جريان کي ښونځي او تعليمي مرکزونه تباه سول. حتی د مجاهدينو متعصبومشرانو په لوی لاس د ښونځيو ورانولو ته مخه کړه ځکه چي د هغوی په عقيده ښونځي او تعليمي او کلتوري مرکزونه د کفر او الحاد موسسې وې. د همدغو مرکزونو او موسسو څخه د کفر ږغ پورته سو او پر هيواد باندي يې بدي ورځي راوستلې. د افغانستان بې سوادو اولسونو ددغو تبليغاتو تر تاثير لاندي خپلو تعليمي مرکزونو ته اورونه واچول، ښوونکي او د تعليمي مرکزونو کارکونکي يې بې پوښتني قتل کړل او حتی د مهاجرت په جريان کي يې هم پر کراره پرې نه ښودل. له پاکستان او اېران څخه يې هم وتلو ته مجبور کړل او مېنه يې په لوی لاس تشه توره کړه. په داسي حالاتوکي تحقيقاتي نثر انکشاف او وده کولائ نه سي، او طبيعي خبره ده چي تحقيقات  او علمي څېړني څونسله شاته پاته سوې. ځوانانو د خپلي علمي تندي د ماتولو دپاره اوس زياتره د پخوانيو چاپ سويو آثارو بيرته چاپولو ته ملا تړلې ده ، چي دا پخپله ډېر بې گټي کار نه دئ خو کافي نه سو ورته ويلائ . 
دا بدمرغه جريان اوس هم روان دئ او  بيا هم بلا  يوازي د پښتنو په سيموکي  لنگه ده. د کنړ، پکتيا، زابل، کندهار، اوروزگان او هلمند په ولاياتو کي بيا هم د ښونځيو پر ضد حرکت پيل سوئ دئ، اودا دئ بيا هم پښتني سيمي په ښونه او روزنه کي تر نورو سيمو وروسته پاتيږي او طبيعي خبره ده چي بيا به هم تحقيقاتي نثر شاته پاته وي .

د ادبي نثرونو په برخه کي بايد ووايم چي په اوسنۍ پښتوکي  ادبي پارچې چنداني نه ليده کېږي. د مرحوم الفت، مرحوم بېنوا، مرحوم خادم، مرحوم ريښيتن او نورو پخوانيو ليکوالانو ادبي نثرونه ، له بده مرغه له هغوی سره ښخ سول، او چنداني توجه ورته ونه سوه. اوکه خبره د لنډو داستانونو او ناولونو سي نو ويلائ سم چي زه پخپله په قانع نه يم. ماته داسي ښکاري لکه زموږ ليکوالانو چي اصلا کلاسيک ادبيات او د لويو ليکوالانو نالونه او لنډي کيسې له سره لوستي نه وي. زما انتقاد په دې برخه کي ډېر عام دئ او ډېري لږي داسي  لنډي کيسې مي لوستي دي چي مضمون يې ابتکاري او شکل يې ښايسته  او ادبي وي. په دې برخه کي په تېره بيا د ترسيم خوا ډېره خواره ده.  ليکوالانو، په تېره بيا ځوان نسل ، ته به زما مشوره دا وي چي  خپل بېخي ډېر زيات وخت د لويو داستانونو او لويو استادانو، لکه ليوتولستوی، اونوره دو بالزاک،انتون چيخوف، جک لندن او دغه راز نورو ليکوالانو د داستانونو او ناولونو مطالعې ته ورکړي. په دې کي شک نسته چي د تعليمي مرکزونو  تباه کېدلو به د خارجي ژبو د زده کړي امکانات هم له منځه وړي وي خو له نېکه مرغه چي ددغو ټولو لويو ليکوالانو ليکني په فارسي اواردو ژبو پيدا کېږي اوگواکي دا سوال تر ډېره ځايه پوري حل دئ .

پوښتنه:
تاسي خو له وطن نه ليري هم ژوند کړئ دئ. دوطن نه بهر او په وطن کي دننه شعرونه څومره توپير سره لري ؟
جواب :
له وطن نه دباندي، که مطلب امريکا، کاناډا او اروپا وي، نو ويلائ سم چي په امريکا کي د پښتو ادب چنداني خوند نسته. په کاناډا کي وضع ډېره بده نه ده. هلته پښتو ژبي شاعران او شاعراني سته او وخت په وخت ادبي او علمي غونډي هم جوړوي او زه هم کله کله برخه پکښي اخلم. اروپا، په دې برخه کي، له  ټولو نه ښه ده. په هر هيواد کي او حتی په هر ښار کي ادبي ټولني سته. ليکوالان او شاعران ډېر فعال دي. ادبي او علمي غونډي او کله کله ډېر لوی لوی بين المللي  سيمينارونه جوړوي. په دې لړ کي په المان کي  د کولن په ښار کي  ادبي ټولنه، چي زرين انځوريې مشر دی، ډېره فعاله ده او د افغانستان د تېرو حکومتونو او اکاډيميو په سويه نوي او زاړه کتابونه چاپوي. د علمي او ادبي غونډو د جوړولو وظيفه  يې هم پر غاړه اخيستې ده او سړی ويلائ سي چي له زوره لوېدلې نه ده او ښه په زورپر مخ روانه ده.

خو له هيواد څخه بهر د افغانستان د پښتو ژبي اصلي زور په پاکستان کي دئ. زه ويلائ سم چي اصلا د پښتو ژبي شعر، او په تېره بيا غزل، په دغه سيمه کي زور واخيست. او د مهاجرت په کلونوکي د پښتو شعر داسي وځلېدئ چي  په ډېرو مواردو کي يې د صوبه سرحد او بلوچستان پر شعر او ليکنو باندي هم تاثير وکړ. که افغان مهاجرو ليکوالانو، په تېره بيا ځوان کول، د پاکستان له پښتنو او  پښتني کلتوري او علمي محيط څخه څه اخيستي وه نو ډېر څه يې ورهم کړل. په دغه اندازه شعر، نثر، سياسي ليکني، لنډي کيسې، ډرامې اوناولونه په افغانستان کي دپښتو ژبي په ادبي تاريخ کي ايجاد سوي نه وه. پښتو شعر خپل معراج ته ورسېدئ او په ډاډه زړه ويلائ سم چي، که يو وخت چا د پښتو ژبي د سقوط فکر کاوه، نور دا ژبه له ورکېدلو او محو کېدلو څخه را وگرځېدله او لا به نوره هم وځلېږي .

پوښتنه:
 تاسي په خپلو شعرونو کي کوم صنف زيات خوښوئ ؟
جواب :
زه پخپله هيڅ صنف ته ترجيح نه ورکوم. زما دپاره اصلاد  شعر شکل ډېر لږ اهميت لري. زه د شعر په مضمون پسي گرځم غزل هم ليکم، مثنوي هم ليکم، ازاد شعرونه هم ليکم. خو د ځوانۍ په موسم يا د شعر ليکلو په لومړيو مراحلو کي مي  د غزل خواته تقريبا هيڅ توجه نه کوله. زياتره مي د اجمل خټک د نويو شعرونو طرز، چي په هغه وخت کي يې په ځوانانو کي ډېر رواج موندلئ وو، تعقيباوه. وروسته مي د ازادو شعرونو او دغه رازد  غزلو ليکنوته مخه کړه. د مثنوي پرطرز مي فوکلوري داستانونه منظوم کړل، چي دغه برخه ډېر زياتو خلکو استقبال کړه او ما  دهغوی له  غوښتني سره سم  دغه  لاره يو څه ونيوله، او تراوسه يې هم تعقيبوم. البته په دې برخه کي له خپلو ځوانو شاعرانوڅخه زما غوښتنه دا ده چي که چېري دوی هم دغه راز داستانونه منظوم کوي نو چي  د هر ډول داستان په منظومولو خپله انرژي ضايع نه کړي.يوازي هغه داستانونه منظوم کړي چي خلکو ته يو څه ورکړي او په اصطلاح يا پند اويا عبرت ولري . کنه نو د نظمونو د ژوندي پاته کېدلو احتمال به يې ډېرکم وي .

پوښتنه:
د افغانستان او پاکستان ترمنځ دولتي اختلاف وو، خو اولسونو يې دوستي سره کوله، خو اوس په اولسي سطح هم ځيني اختلافات منځته راغلي دي. علت يې څه دئ ؟

جواب :
ښه خو به دا وائ چي زما څخه مو دا پوښتنه اصلا کړې نه وائ . ځکه چي دا سياسي پوښتنه ده او زه سياستمدار نه يم. خو تر هغه ځايه چي زما پوهه اجازه راکوي نو زه ويلائ سم چي  د سرحد پر دواړو غاړو اولسونو نه پخوا  او نه اوس اختلاف سره درلود او نه يې لري.  د مهاجرت په څه کم دېرشوکلونو کي د سرحد څخه پوري خوا اولسونو نه يوازي پښتنو مهاجرينو بلکه اوزبکو، تاجکو او هزاره مهاجرو ته  هم غېږه خلاصه کړه اوداسي هر کلی يې وکړ چي د مهاجرت په تاريخ کي به يې ډېر لږ مثال ليده سوی  او يا حتی هيڅ نه وي ليده سوئ .

که د اختلاف خبره وي نو دا اختلاف هر وخت د دولتونو ترمنځ دی. د پښتو نستان مسله يا د ډيورنډ د کرښي موضوع د دواړو هيوادونو ترمنځ د دايمي اختلاف موضوع ده او دواړو هيوادونو او کله کله گاونډيو هيوادونو هم په بېلو وختونوکي استفادې ورڅخه کړي دي. خو په زړه پوري خبره دا ده چي ددې اختلاف د ليري کولو لپاره تر اوسه چا کومه جامع طرح، چي بين المللي ټولني ته  دمنلو وړ او د واقعيتونو سره سر وخوري، نه ده وړاندي کړې. زه په دې باره کي ځکه زياتي خبري نه کوم چي دا د پښتنو، په تېره بياد  افغانستان د  پښتنو، دپاره يوه حساسه مسله ده. خو دونه وايم چي که چېري د افغانستان واکدارانو په ريشتيا هم غوښتلائ چي دا مسله د تل لپاره، او په  اصولي او سم شکل حل کړي، نو د طرح کولو دپاره يې تر ټولو ښه مرجع د ملگروملتونو موسسه وه. زه فکر کوم چي نه  د پاکستان او نه  دافغانستان واکدارانو دغي مسلې ته جدي توجه کړې ده او نن له هر چا څخه ، په اصطلاح، دماشوړې سر ورک دئ. کله کله خو دا لا دا هم اورېدل کېږي چي  د ډيورنډ د تړون موده سل کاله وه. هغه سل کاله يې په کال ١٩٩٣ کي پوره سوي دي او بايد چي اوس نو د پاکستان واکداران يا د افغانستان څخه بېلي کړي سيمي پخپله تسليم کړي او يا دې موضوع  ته جدي توجه وکړي. په داسي حال کي چي دا موضوع د ډيورنډ په تړون کي له سره وجود نه لري، او د هغه تړون په اساس دا سيمي د تل لپاره  دافغانستان له وجود څخه بېلي سوي دي. اوس نو سوال دا دئ چي، ستاسي په اصطلاح، دا د حکومتونو او اولسونو ترمنځ اختلاف به، بالاخره ، څرنگه حلېږي؟ زما په نظر لومړی د يوه جامع حل پيدا کول، بيا په ملگروملتونو کي د هغه طرح کول او ورپسې نو جدي او عملي اقدام کول لازم دئ.  خوله بده مرغه چي په دې کي يو کار هم تر اوسه پوري نه دئ سوئ.

ځيني کسان لا وايي چي د ډيورينډ کرښه  د برټانوي هند او افغانستان ترمنځ کش سوې ده. اوس چي برټانوي هند له منځه تللئ دئ نو د هغه سره  شوي ټول تړونونه منسوخ دي. په داسي حال کي چي  خبره دونه ساده نه ده بلکه دغه موضوع  د ډيورنډ  د کرښي مسله نوره هم پېچلې کوي. زموږ دعوه د برټانوي هند سره وه او برټانوي هند له منځه تللئ دئ. د برټانوي هند  د ړنگېدلو سره  يو ځای پاکستان منځته راغلئ او هغه هيواد په ملگرو ملتونو کي رسمي غړيتوب لري او ټولي نړۍ په رسميت پېژندلئ دئ. د يوه هيواد د رسميت پېژندلو سره د هغه سرحدات  په رسميت پېژندل کېږي او ددې معنی دا ده چي ملگروملتونو، نړۍ او له هغې جملې څخه افغانستان دغه سرحدات په رسميت پېژندلي دي. او له يوه پېژندل سوي هيواد څخه، چي تر افغانستان په سل چنده قوي دئ، د دوو بشپړو صوبو اخيستل د ماشومانو خبري نه دي. دا مهمه اوحياتي مسله يوازي په احساساتي کلمو او څو شعرونو اوشعارونو نه حلېږي.

د لرو پښتنو په اصطلاح ، په کار خو دا ده چي تر هر څه دمخه په پاکستان کي دننه  پښتانه د دې کرښي پر ضد تحريک پېل کړي. البته دا تحريک د شعرونو په ليکلو  او مقالو په لوستلو او د څو سياسيونو په فرار کېدلو او د افغانستان حکومتونو ته د پناه په راوړلو نه افاده کيږي. هغه پښتانه بايد په عمل کي دا وښيي چي دوی نه غواړي د پاکستان  او پنجاب تر سياسي او فرهنگي  ديکتاتورۍ لاندي ژوندوکړي، بيا به  نودافغانستان پښتانه د هغوی دحقوقو د اخيستلو لپاره ملا تړي او له هغوی سره به  له اخلاقي او ډيپلوماټيکو مرستو څخه نيولې تر اقتصادي، سياسي او پوځي مرستوپوري هر څه ته ملا تړي. داسي نه کېږي چي د کابل په اصطلاح‏«‎ خانه شاه خبر نه ، خانه عروس ډنگ ډنگ‏»‎ . يعني په پاکستان کي هيڅ خبره نه وي او افغانستان د پښتونستان نغارې پېل کړي وي.  پاکستان ١٦٠ ميليونه نفوس  او پنځه سوه شل زره پوځ او اټومي  وسلې لري. د دې گاونډي سره ټوکي نه سي کېدلائ. دا د ماشومانو خبري نه دي او که تش په ښکنځلو د ډيورنډ کرښه ماتېدلائ نو اوس به زر ځله ماته سوې وائ. د ډيورنډ مسله تر هغه چي موږ ته تبليغ کيږي ډېره جدي ده او جدي او اصولي تعقيب غواړي .

زه د بل هر پښتانه په څېر په دې عقيده يم چي د  ډيورنډکرښه يوه ظالمانه او تحميلي کرښه ده . زه په دې عقيده يم چي په نړۍ کي به د ډيورنډ  د کرښي په څېر ظالمانه کرښه ، چي هيڅ جغرافيايي، مذهبي،طبيعي  او اتنوگرفيکي اساس نه لري، وجود ونه لري. دې کرښي يو قوم، يو کور، يو کهول پر دوو برخووېشلئ دئ. سړی حتی نه پوهېږي چي په دې توگه د يوې ظالمانه کرښي  دايستلو هدف به څه وو، او يوه په اصطلاح متمدن قوم به دونه ظلم ولي کړئ وي. مگر خبره کشکي يوازي د تاريخي اسنادو په وړاند ي کولو حلېدلائ . 

موږ اورېدلي دي چي حق اخيستل کېږي ورکول کېږي نه. خو زه وايم چي شعرونه او شعارونه د حق د اخيستلو لاره نه ده. له دې مسلې څخه په تاريخ کي ډېره بده استفاده سوې ده . د سرحد پر دواړو غاړو باندي مستبدينو د خپلو دښمنانو د ځبلو دپاره کار ورڅخه اخيستئ او  وخت په وخت يې ډېر هغه کسان خپلو دښمنانو ته د جاسوسي کولو په تور نيولي  او شکنجه کړي دي چي د خپلو اولسونود پاره يې د ريښتونو سياسي او اجتماعي حقوقو غوښتنه کوله.

پوښتنه:
نو بيا ستاسي په نظر دا مسله څرنگه حلېدلائ سي. ايا پر همدغه ځای پرېښودله سي ، ځکه چي زموږ گاونډی زموږ او زموږ دوروڼو پښتنو حق نه راکوي؟

جواب :
تاسي زما سره ديوه ليکوال اوشاعر په حيث مرکه کوئ اوما وختي درته وويل چي دا د شعرونو او ليکنو کار نه دئ. د ډيورنډ د کرښي د ړنگېدلو لپاره د پوهانو او ليکوالانو سيمينارونه اوکنفرانسونه جوړول ځکه گټه نه کوي چي دا مسله بالکل روښانه ده. دا خبره څېړنو او د اسنادو وړاندي کولو ته ضرورت نه لري. دا خبره تر لمر روښانه ده چي د وخت يوه ظالم استعماري نظام  د يوه قام په کور اوکلي کي  په خپله خوښه کرښه ايستلې او يو کور يې پر دوو برخو وېشلئ دئ. دا ستونزه به ملگري ملتونه او گاونډي هيوادونه حلوي. زما په عقيده د دې مسلې د حلولو مسوليت   د افغانستان اوسني دولت ته ور په غاړه دئ. د افغانستان اوسني دولت بايد يا د ډيورنډ کرښه په رسميت وپېژني او هيواد د تل لپاره د جنجال څخه خلاص کړي. يا دا موضوع  په ملگرو ملتونو کي په جدي توگه مطرح کړي او له هغه چا څخه چي د افغانستان او صوبه سرحد د  پښتنو  حقوق يې تر پښو لاندي کړي دي د خپل حق غوښتنه وکړي.  اوکنه نو دريمه يې د زور لاره ده . البته د زور لار هغه وخت ممکنه ده چي په پاکستان کي دېره پښتانه زموږ سره دا ومني چي دوی هم د ډيورنډ د منحوسي کرښي ليري کېدل غواړي  او  په دې لاره کي  مبارزې او قربانۍ ته راسره حاضر دي .

د پښتونستان اود کشمير د مسلې لوی توپير هم په دغه ځای کي دئ. په کشمير کي ځيني گوندونه دپاکستان سره يوځای کېدل غواړي، ځيني يې  له هند څخه استقلال او دمستقل کشمير جوړېدل غواړي او ځيني  گوندونه په هند کي دننه د کشمير د خلکو لپاره  حقوق  اود  بېځايه تبعيض ليري کېدل غواړي. پاکستان کولائ سي چي د کشمير د ازادي غوښتونکو سره  نظامي،مالي او اخلاقي مرستي وکړي.  يا لږترلږه داسي څوک لري چي د دوی مرستي ور ورسېږي اوهغوی يې واخلي.

موږ به له چا سره مرستي کوو؟ له هغه وخته څخه چي دا پښتونستان زموږ! چيغه پورته سوې ده په زرهاو  قبايلي مشرانو د کابل  په خربوزو کي مېلې کړي دي او د افغانستان له  نېستمن هيواد څخه يې  په ميليونو  روپۍ ترلاسه کړي دي، او بيرته په خپله مخه تللي دي. سياسيونو يې کټ مټ د قبيلوي مشرانو سلوک کړئ او چي مطلب يې پوره سوئ دئ بيرته وطن ته ستانه سوي دي. نن ورځ په ټول پاکستان کي د پښتنو داسي تحريک نسته چي يا له پاکستان څخه د استقلال اخيستلو او يا له افغانستان سره د يو ځائ کېدلو برالا چيغه پورته کړي. اوس نوکله چي په پاکستان کي هيڅ ږغ پورته سوئ نه وي. په ملگرو ملتونو کي چا دامسله مطرح کړې نه وي، حکومتونو يوجدي اقدام کړئ نه وي، په تشو نارو وړۍ نه شړۍ کېږي .

پوښتنه :
زه گومان کوم ستاسي د مرضي په خلاف مو پر سياست باندي ډېري خبري وکړې چي بيرته راسو د هنر او ادبياتو دنيا  ته نو د ملي سرود د شاعر په حيث  به پوښتنه داسي مطرح کړم. په هر دور کي بېلو بېلو ليکوالانو ملي ترانې ليکلي دي، کومه ترانه چي پخواني دولت ليکلې وه ولي بدلېږي؟

جواب :
که د پخوانيو دولتونو د بيرغ له رنگ څخه نيولې، بيا تر اساسي قانون او تر اداري سسټم پوري هر څه ته تغيرنه ورکول کېدلائ نو سړي به د ملي ترانې غم خوړلئ وائ. تاسي د افغانستان بيرغونه گورئ. زه گومان نه کوم چي په نړۍ کي به د بل هيڅ هيواد بيرغونه دونه نه وي بدل سوي لکه د افغانستان بيرغ ته چي هر واکمن د خپلي  خوښي سره سم تغير ورکړي او دا فکر يې نه دئ کړئ چي بيرغ د چا شخصي مال نه دئ. په  بيرغ سره د هيواد هويت افاده کېږي. بيرغ د هيواد ناموس دئ. قسم په يادېږي، ويني باندي تويېږي او د ټولو وياړونو سرچينه ده. دا د لوبو سامان نه دئ چي هر ماشوم  څو ورځي او يا څو شېبې په هغه لوبي وکړي او بيا يې مات کړي. د بيرغ ، اساسي قانون او ملي سرود سره يو شان لوبي سوي دي او خدای خبر چي دا لوبي به  تر کومه لا رواني وي .

پوښتنه:
تاسو په خپله ‏(‎ملي سرود يو داستان لري‏)‎ تر سرليک لاندي مقاله کي هر څه په ډاگه کړي وه، او له اولسمشر کرزي څخه مو غوښتي وه چي  ستاسو شعر دي د ملي سرود له پاره نه انتخابوي، اوس چي ستاسو له شعر سره جوړ ملي سرود اورئ څنگه احساس کوئ ؟

جواب :
   که د ملي سرود پاره زما دخوښي شعر، چي په خپل پورتني مضمون کي مي راوړئ دئ، انتخاب سوئ وائ، نودا خوبه ډېره ښه وائ. خو اوس چي د افغانستان جمهوريت  دغه شعر د ملي سرود په حيث  انتخاب کړئ دئ، زه جنجال نه ورسره لرم . البته سرود، لکه چي تاسي به ښايي اورېدلي وي، په داسي شکل جوړ سوئ دئ چي هم موسيقي د سندرغاړو پر اوازونو لوړه ده او هم يې  د ثبت  کيفيت دونه خراب دئ چي  هر څوک يې لس ځله واوري چنداني يې په مفهوم نه پوهېږي .

 پوښتنه :
يو وخت ستاسو حماسي شعرونو د افغانانو ويني پر جوش راوستلې، تاسو  د مقاومت د شاعر په نامه پېژندل کېدلاست. خو په دې وروستيو کلونو کي مو شعر که څه هم تر پخوا لا پوخ سوئ او خوږ سوئ دئ مگر هماغه سرکښي اوغرور يې يا نسته يا لږ سوئ دئ. دا ولي؟

جواب :
زه به يوازي دونه درته ووايم چي ، له بده مرغه ، ستاسي د دې خبري سره ډېر توافق نه لرم. په دې کښي شک نسته چي د شاعر په ژوند کي ناوړه  او غمگيني پېښي  د هغه پر احساس او کلام باندي تاثير کوي ، او په دې کي شک  نسته چي ما به د خپلي ښايستې مېرمني د ناڅاپي مړيني څخه وروسته غمگيني غزلي او شعرونه ليکلي وي. خو مايوسيت  ته مي لاره  نه ده ورکړې. د پند او عبرت څخه ډک داستانونه مي  منظوم کړي دي، زما جانان وطنه، دا ډزي ولي کوې، زما چمن چمن وطنه او ... د دې  ثبوت دئ چي  حتی  د غم او اوښکو په شپوکي مي هم  له د حماسو له ليکلو څخه لاس نه دئ اخيستئ. په غزل کي مي خپل غرور ژوندی ساتلئ دئ او چي تر څو ژوندی يم او ترڅو مي په قلم کي د ليکلو توان وي  مايوس به نه سم.

پوښتنه:
تر ورکه مېنه، پايکوب، د سباوون په تمه، شپېلۍ اوکوه طور وروسته بله نوې شعري مجموعه کله د شعر مينه والو ته وړاندي کوئ. کولائ سئ د نوم او موضوع په اړه يې  مخکي ترچاپ څه راته وواياست؟

جواب:
د شعر د شپږمي مجموعې نوم مي الوداع  ټاکلئ وو. خو ياران او دوستان  د دې نامه سره سخت مخالف وه . زه گومان کوم چي   د راز ونياز نوم به ورته انتخاب کم. بيا نو  سلا د يارانو . که يې دا نوم هم خوښ نه وو، کولائ سي چي بل نوم ورته  انتخاب کړي. زه به د نامه په برخه کي، په تېره بيا، له ځوانانو سره چنداني چنې ونه وهم .
زما شپږمه مجموعه زما د مخکنيو مجموعو دوام دئ. بيا هم غزل ، ازاد او نوي نظمونه او داستانونه دي. البته د داستانونو  او نظمونو موضوعات ، طبيعي خبره ده ، د پخوانيو مجموعو سره توپير لري. او زه گومان کوم چي په دې  مجموعه کي به تر مخکنيو کتابونو د داستانونو برخه زياته وي. دا کار هم، تر ډېره ځايه ،زماد  شعر د مينه والو د غوښتنو سره سم سوئ دئ. په اينده کي به گورو چي  د شعر کرښه تر کومه ځايه رسوو. ځکه چي د گران عبيدالله دروېش  په شمول  ډېر دوستان راته وايي  چي نور نو خپله زياته توجه د تحقيقاتي نثر ليکلو خواته واړوم.

پوښتنه:
ځيني کسان اندېښنه لري چي په دې وروستيو کي دمعياري ژبي د رواجولو په نامه يو شمېر کسانو داسي  هڅي پيل کړي دي چي کله کله د پښتنو ځوانانو ترمنځ د ستونزو او حتی بېلتون سبب کېږي. په د ې اړه ستاسي نظر څه دئ ؟
جواب :
د ژبي د ليکدود د معياري کولو هڅي نوي نه دي. د اعليحضرت محمد شاه په زمانه کي  په پښتو ټولنه کي، چي مرحوم گل پاچا الفت يې ريس وو، په دې باره کي د بېلو بېلو لهجود ليکوالانو ترمنځ ډېر تاوده بحثونه وسول، فيصلې  وسولې او چاپ سولې. وروسته د صوبه سرحد د  پښتنو ليکوالانو او د افغانستان دپښتنو ليکوالانو ترمنځ  په کابل کي غونډي وسولې او فيصلې منظوري سوې. دغه راز پاکستان ته د  افغاني ليکوالانو د مهاجرت د کلونو په جريان کي  په صوبه سرحد کي  په دې باب  ښه تاوده او علمي بحثونه وسول او فيصلې  چاپ ته وسپارل سوې.  تر کومه ځايه عملي سوي دي ؟ جواب څرگند دئ. گواکي نه دي عملي سوي اوکه عملي سوئ وائ نو دا د نن ورځي ستونزي به موجودي نه وائ .
زه د ژبي د ليکدود د معياري کولو طرفدار يم. خو ددغو هڅو په جريان کي، چي بايد گټوري نتيجې ورکړي، د ځينو کسانو له سلوک سره  مخالف يم. د ژبي معياري کېدل د قام او منورينو په منځ کي ستونزي نه پيدا کوي ، بلکه نور يې هم سره نيژدې کوي او خپلوي. څه  چي ستونزي پيدا کوي هغه سلوک دئ. زه وايم چي که د پښتو ژبي د  ليکدود د معياري کولو، بهترولو، علمي کولو او ښايسته کولو دپاره کار کوو، بايد چي ټول پښتانه په گډه کار ورته وکړو. ليکني وکړو ترجمې وکړو، گډ کنفرانسونه وکړو ، يوه بل ته غوږ ونيسو  او داسي يې فرض کړو چي د ټولو ليکدود سم دئ. په دې صورت کي  پښتو ژبه د صميميت په فضا کي  پخپله معياري کېږي .
او که چېري د يوه بل په ليکدود ملنډي وهو، پر يوه بل خاندو او د يوه بل په مقابل کي  سخت اوتوند کلمات استعمالوو نو د عمل نتيجه خو عکس العمل دئ او چي هر څونه عمل شديد وي په هغه اندازه به عکس العمل شديد وي او زه وېرېږم چي يوه ورځ به د معياري کولو په تلاښ دونه سره ليري سوي يو چي بيا به  نه سره پېژنو او هغه وخت  به چاره ډېره سخته ، حتی غير ممکنه وي .
 ‏«‎سو او شو او چي او کې‏ »‎ او دغه راز څو نور معمولي توري په دې نه ارزي چي  دا بې وزلي او له زرهاو ستونزو سره مخامخ اولس ، خدای ناخوسته، ورباندي ووېشل سي. پښتو ژبه اوس هم غني کېدلو او علمي کېدلو ته ضرورت لري. پښتو ژبي ته لا ډېر داسي کارونه په مخ کي دي چي تر اوسه پوري پيل سوي نه دي. پښتو ژبه په  ترجمو او علمي تحقيقاتو غني کېږي. هر څونه چي  تماسونه زيات وي، هر څونه چي  د يوه بل په مجلو او اخبارونو کي مضامين چاپ کړو، هرڅونه چي په علمي سيمينارونو او کنفرانوسنو کي زيات سره کښېنو په هغه اندازه  ژبه غني کېږي، علمي کېږي، معياري کېږي اوعامه کېږي .

زه بېرېږم چي هسي نه په دې کي هم د دښمنانو لاس وي، او  غواړي چي پر معياري او غير معياري مو سره ووېشي. هر څونه چي دا اختلاف سختېږي په هغه اندازه د پښتنو د دښمنانو په گټه ده. نه يوازي د پښتنو د دښمنانو په گټه کار دئ بلکه هيڅ ورڅخه جوړېږي هم نه. زه  نه پوهېږم چي  د دونه ساده اختلاف د حلولو لپاره به د زهرجنو کلماتو استعمال چا غوره کړئ وي. څرنگه يو ځوان شاعر  اوليکوال چي په ادبي محفلونو کي زما ژبه خوږه ورباندي لگېږي  او چک چکي راته کوي  او حتی خپل پير مي بولي ، خو کله چي زما شعر  پرکاغذ لولي  تش د ‏«‎شو‏»‎ پر ځای د ‏«‎سو‏»‎  د کارولو په وجه ، چي له بده مرغه له خپلي مور څخه مي زده کړي دي، زما شعر د زهرو غړپ بولي. زه دا  د ډېر وړوکي اختلاف د حلولو لپاره ډېره ترخه  او خصمانه لاره بولم. زموږ مشرانو داسي نه کول.  هغوی پوهېدل چي پښتانه هم ‏«‎ د درختو ترسايې لاندي سېبان خوړلائ سي‏»‎ او هم ‏«‎ د وني تر سيوري لاندي مڼې خوري‏»‎ هغوی هيڅکله په يوه بل ملنډي نه وهلې او د يوه بل پر ضد يې شعرونه نه

ليکل. ځکه چي  د لغاتو  د استعمال د ټول اختلاف سره سره دا يوه  ژبه اود يوه قام ژبه ده .