فتوی نمبر (۶۷) .
دارالافتآء علامه، محقق محمد معين الدين أبوالفضل ، افغاني کان الله له ودامت برکاته .
مستفتي : عزيز الرحمن أخوند .
سلامونه اواحترامات تقدیم دی هیله ده چی جوړ اوروغ به یاست
محترم مولوی صاحب سوال می دادی چی ولی د سورت التوبه په سرکی بسم الله شریفه نه ده راغلی وجه یی څه ده هیله ده چی دنوموړی سوال جواب راته په پوره تفصیل سره شرحه کړی . مهربانی به مو وی .
په درناوی عزیز الرحمن اخند
الجواب وهوالموفق للصواب :
نحمده ونصلي علی رسوله الکریم وعلی آله واصحابه اجمعین .
محترمه وروره ستادپوښتني ترجواب له مخه دمقدمې په توګه اودارنګه دزیاته نفعي په خاطر ودوو خبرو ته ګوره اوله خبره داده چي علماوو د قرانکريم سورتونه څلور قسمه کړيدي ، او هر قسم ته يې خپل نوم ورکړئ دئ په دې شرحه :
الطوال .
المئين .
المثاني .
المفصل .
«طوال» یعني اوږده سورتونه اوه دي : البقرة ، آل عمران ، النسآء ، المآئده ، الأنعام ، الأعراف ، او په اوم سورت کښي اختلاف دئ ، ځيني وايي چي اوم سورت «أنفال» او «توبه» دواړه دي ؛ ځکه چي په منځ کښي يې فصل نه دئ راغلئ په بسم الله سره ، او ځينو ويلي دي چي اوم له طوالو سورتو څخه سورت يونس دئ .
او «مئين» هغه سورتونه دي د کومو چي د اياتونو شمير وسلو ته قريب او يا تر سلو اوښتئ وي .
او «مثاني» هغه سورتونه دي چي د اياتونو شمير يې تر سلو کم وي لکه فراءچي ویلي دي
او «مفصل» اخيري سورتونه د قرآن دي ، خو په دي کښي چي له کومه ځايه شروع کيږي علماوو ۱۲ قولونه ذکر کړيدي ، چا ويلي دي چي اول د مفصلو سورتو سورت «ق» دئ ، او چا نور څه ويلي دي ، خو امام نووي دا خبره صحيح بللې ده چي اول يې سورت «حجرات» دئ .
دغو سورتو ته ځکه مفصل وايي چي ددوۍ په منځ په بسم الله سره فصل ډير راغلئ دئ ، او چا ويلي دي چي له دې وجي چي په دغو سورتو کښي منسوخ ډير کم دي او له دغه وجي څخه ودوۍ ته محکم هم وايي ، لکه چي امام بخاري له سعید بن جبير څخه روايت کړئ دئ چي ده ويلي دي :«ان الذي تدعونه المفصل هو المحکم» .
بيا دغه مفصل سورتونه ودرو برخو ته تقسيم سويدي : (۱) طِوال ، یعني دراز (۲) أوساط ، یعني میانه (۳) قِصار . یعني کوتاه
له سورة الحجرات څخه شروع بيا تر سورة البروج پوري طوال سورتونه دي ، او د سورت طارق څخه بيا تر «لم يکن» پوري أوساط سورتونه دي ، او له «اذازلزلت» څخه بيا تر اخيره د قرآنه قِصار سورتونه دي .
دوهمه خبره د سورت توبې د نومو په باره کښي ده چي په دې شرحه دي :
د «توبة » د مبارک سورت نومونه :
پوسه ! چي علماوو ددې مبارک سورت لس (۱۰) اسمآء ذکر کړي دي ، چي هغه پدې ډول دي :
۱ : توبة . ۲ : برآءة ، دغه دوه نومونه يې مشهور دي . ۳ : سورة المُقشقشة ، دغه نوم يې ابن عمر ذکر کړئ دئ ، مقشقشه ځکه ورته ويل کيږي چي تقشقش و بيزاري ته ويل کيږي او په دغه سورت کښي د بيزار ۍ اعلان سوئ دئ له نفاقه څخه . ۴ : سورة المُبعثرة ، ځکه چي دغه مبارک سورت دمنافقينو خبري او حالات پر بل مخ رااړولي دي ، يعني له خفا څخه يې واظهار ته راايستلي دي . ۵ : سورة الفاضحة ، دغه نوم يې ابن عباس ذکر کړئ دئ ، او فاضِحة ځکه ورته وايي چي دغه سورت منافقين رسوا وګرځول . ۶ : سورة العذاب ، ددغه نوم ذکر حذيفة کړئ دئ، ځکه چي په دغه سورت کښي د کفارو او منافقينو دپاره عذاب موجود دئ . ۷: سورة المخزية ، مُخزيه او فاضحه په يوه معنی دي . ۸ : سورة المدمدمة ، دا نوم ځکه ورته ويل سوئ دئ چي په دغه سورت کښي هلاک د منافقينو دئ . ۸ : سورة المشردة ، ځکه چي دغه سورت د منافقينو ډلي او جماعتونه سره متفرق او تار په تار کړيدي . ۹ : سورة المثيرة ، په دغه نامه سره ځکه مسمی سوئ دئ چي په دغه سورت کښي د منافقينو د رسوايي د خويو او صفتو اثارَت او اظهار سوئ دئ .
اوس دپوښټني وجواب ته راځم ،په دې باره کي چي دسورت توبه په سرکي بسم الله ولي نده راوړله سوې علماوو مختلفي وجي بيان کړيدي چي په لاندي شرحه دي :
(۱) : ابوداؤد او ترمذي له ابن عباس څخه روايت کړئ دئ چي دده وويل چي ما وحضرت عُثمان ته وويل چي سورت أنفال له «مثاني» سورتو څخه دئ او د برآءة سورت (يعني سورت توبه) له «مئين» سورتو څخه دئ نو تاسي په څه وجه دغه د مئين سورت په مَثاني سورت پسي پيوسته کړ ، او بل دا چي بسم الله الرحمن الرحيم مو ولي ددې سورت په سر کښي نه ده ليکلې ، او بل دا چي سورت توبه مو په هغه سورتو کښي ايښئ دئ کوم چي «سَبعِ طِوال» ورته ويل کيږي ؟
نو د حضرت عُثمان د جواب (کوم چي و حضرت ابن عباس ته يې ورکړئ دئ) خُلاصه داده چي د نورو اياتو او سورتو په باره کښي د رسول (صلی الله عليه وسلم) هدايت وموږ ته ثابت ؤ ،او رسول عليه السلام له دنيا څخه انتقال وکړ پداسي حال کښي چي د سورت توبې په باره کښي وموږ ته کوم هدايت او بيان نه ؤ کړئ ، نو پدې وجه د سورت توبې په باره کښي ما خپل اجتهاد وکړ ، د سورت أنفال او د سورت توبې قصه او بيان يو له بل سره مشابهت درلودئ نو په دې وجه ما دا ګمان وکړ چي سورت توبه د سورت أنفال یوه برخه ده ، نو ځکه مي دوۍ دواړه سره پيوسته کړل او بسم الله مي ددوۍ په منځ کښي ونه ليکله او له همدغي وجي مي سورت توبه د ۷ طِوالو سورتو په جمله کښي راوړئ .
(۲) : قتاده ويلي دي چي دا دواړه سورتونه يعني سورت أنفال او سورت توبه يو سورت دئ .
(۳) : محمد بن الحنفيه ويلي دي چي ما وخپل پلار ته وويل يعني و علي بن أبي طالب (رضي الله عنه) ته چي د سورت برآءة په سر کښي تاسي ولي بسم الله نه وليکله ؟ ده راته وويل چي اې ځويه ! چي د سورت برأءة نزول په توره سره کړئ دئ (يعني په دې باره کښي نازل سوئ دئ چي د کفارو په مقابل کښي به توره چلول کيږي ) او بسم الله الرحمن الرحيم خو أمان دئ ، يعني سبب دأمن دئ ، د أمن په کارو کښي ويله کيږي .
(۴) : دارنګه د سفيان بن عُيينه څخه د همدغي پوښتني سوال وسو ده ورته وويل چي بسم الله خو رحمت دئ او رحمت أمان دئ ، او دغه سورت (یعني سورت برآءة ) په باره کښي د منافقینو نازل سوئ دئ .
(۵) : مبرد ويلي دي چي ددغه مبارک سورت شروع په بسم الله سره ځکه نه ده سوې چي په بسم الله سره خو په هر کار کښي د خيراودنعمت شروع کيږي ، او ددغه سورت اول خو وعيد دئ او د عهودو نقض دئ کوم چي دکفارودپاره دعذاب اومصیبت سبب دۍنو له دغه وجي څخه يې افتتاح په بسم الله نه ده سوې .
(۶) : د أبئ بن کعب څخه د دې پوښتنه وسوه چي د سورت توبې په اول کښي بسم الله ولي نه ده ليکله سوې ؟ نو ده وويل چي دا ځکه چي دغه سورت په اخير کښي د قرآن نازل سوئ دئ ، او رسول الله (صلی الله عليه وسلم) به د هر سورت په ابتدا کښي په دې سره أمر کوئ چي بسم الله يې په سر کښي ولیکله سي د سورت توبې په ابتدا کښي پدې سره امر ونکړ ، بيا وسورت أنفال ته ورضم سو له دې وجي چي دوۍ دواړو مشابهت سره درلودئ .
(۷) : او چا ويلي دي چي صحابهء کرام په دې کښي سره مختلف سول چي سورت أنفال او سورت توبه يو سورت دئ او که جلا جلا دوه سورته دي ، نو ځينو ويل چي دادواړه يو سورت دئ ؛ ځکه چي دا دواړه د قتال او جنګ په باره کښي نازل سويدي ، دارنګه ددوۍ دواړو مجموع اياتونه دوه سوه پنځه (۲۰۵) دي نو دا اوم سورت دئ له طوالو سورتو څخه . او بعضو بيا وويل چي دا دوه سورته دي .
نو کله چي د صحابه و په منځ کښي دا اختلاف منځ ته راغلئ نو ځکه دوۍ د د دواړو سورتو په مابين کښي خالي ځائ پريښودئ لپاره د اشارې و قول د هغه چا ته چي دوۍ وايي دا دوه سورته دي ، او په اول کښي يې بسم الله نه وليکله لپاره د اشارې وقول د هغه چا ته چي دوۍ وايي چي دا يو سورت دئ .
والسلام ومن الله التوفيق .