په افغانستان کی دملاریادتداوی ملی پروتوکول :
تعریف :
د افغانستان په سطح د ملاریا ناروغی د تداوی لپاره د ملاریا او لشمانیا د کنټرول ملی پروګرام او عامی روغتیا د یو رسمی سند و پالیسی څخه عبارت دی
د غير ا ختلاطی ملاريا تداوی :
مشکوک یا کلینیکی واقعات
په لابراتوار کی تائید شوی فلسيپارم
په لابراتوار کی تائید شوی وايوکس
په حامله ښځو کی د ملاريا تداوی
د ملاریا اول خط تداوی
د ملاریا دوم خط تداوی
د شديدی یا اختلاطی ملاريا تداوی :
د شديدی ملاريا تداوی (مشکوکه یا کلینیکی )
په لابراتوار کی تائید شوی فلسيپارم ملاريا
په حامله ښځو کی د ملاریا تداوی
د ملاريا تداوی د مرض د معمول حد څخه د زیاتو واقعاتو(Outbreak) په صورت کی
د ملاریا وقایه
د واقعاتو تعريف :
مشکوکه ملاریا :
تبه لرونکی ناروغ (چی د زیر بغل حرارت یی 37.5 درجی او یا تر دی لوړ وی) او یا په تیرو 24 ساعتو کی د تبی تاریخچه ولری او د تبی کوم بل ښکاره سبب ونلری او یا دIMCI د معیارونو په کارولو سره په کوچنیانو کی د دغه حالتونو نه موجودیت لکه : ټوخی د سریع تنفس سره )په نوی تولد شوی دوه میاشتنی کوچنیانو کی 50 ځلی او یا زیات او د ۱- ۵ کلنو کوچنیانو کی 40 ځلی او یا زیات تنفسه په یوه دقیقه کی) ،
Rash (په جلد کی سره رنګه خطونه) Runny nose , (بهیدونکی پزه) Tonsillitis, (د ستونی درد او د ترشحی موادو شتون په لوزتانو باندی) ، آبسه یا نور موضعی انتانات ، د غوږ څخه افرازات
د خطر عمومی علایم :
په څښلو او یا د مور د تی په رودلو کی ناتوانی ، بی کمکه په ودریدلو او کښیناستلو کی ناتوانی ، ښکاره اختلاج (Convulsions) Coma,،خونی اسهالات ،د غاړی شخوالی .
غير اختلاطی فلسيپارم تائید شوی ملاريا:
تبه لرونکی ناروغ (چی د زیر بغل حرارت یی 37.5 درجی او یا تر دی لوړه وی) او یا په تیرو 24 ساعتو کی د تبی تاریخچه په فعلی ناروغی کی ولری او د مایکروسکوپ یا چټک تشخصيه ټسټ په واسطه یی پلازموديم فلسيپارم تاييد شی (د ملاریا نورو ډولونو په موجودیت یا عدم موجویت کی) او د شدیدی ملاریا د اعراض او علایم ونلری
غير اختلاطی تائید شوی وايواکس ملاريا:
تبه لرونکی ناروغ (چی د زیر بغل حرارت یی 37.5 درجی او یا تر دی لوړ وی) او یا په فعلی ناروغی کی د تبی تاریخچه ولری او د مایکروسکوپ یا بیړنی تشخصيه ټسټ په واسطه یی پلازموديم وایوکس تايُيد شی او د شدیدی ملاریا اعراض او علایم ونلری
احتمالی شديده ملاريا :
هغه ناروغ چی په مشکوکه یا کلینیکی ملاریا اخته وی (د کوم بل ښکاره علت څخه پرته تبه یا د تبی تاریخچه ولری) او د شدیدی ملاریا یوه او یا څو نښی ورسره وی لکه گنگسيت، شديد ضعف د غړو د عدم کفايی اعراض او علایم لکه ضياع شعور، اختلاج، شد يده کمخونی، زیړی يا يرقان، هميوگلوبين يوری، بنفسهی خونريزی ګانی، د ششونو اذيما او شاک او یا د بستر کیدو اړتیا ولری د ملاریا پرازیټ د تایید څخه پرته
تائید شوی وخيمه ملاريا :
ناروغ چی د مایکروسکوپ یا بیړنی تشخصيه ټسټ په واسطه یی پلازموديم فلسيپارم تايُيد شوی وی (د ملاریا نورو ډولونو په موجودیت یا عدم موجویت کی) او د شدیدی ملاریا د یوی یا څو نښو په درلودلو سره او د ناروغی د علایمو لپاره د کوم بل ښکاره علت نه موجودیت
لومړی کرښه درملنه:
د غیر اختلاطی مشکوکی ملاریا درملنه: Chloroquine،10mg base/kg لومړی او دوهمه ورځ او 5 mg base/kg دریمه ورځ د خولی له لاری
د غیر اختلاطی تائید شوی فلسیپارم ملاریا درملنه :
Sulphadoxine + pyrimethamine د خولی له لاری په واحد دوز25mg/kg دSulphadoxine له قراره د Artesunate سره4mg/kg په ورځ کی د دری ورځو لپاره، لاندی ټکی پام کی ونیسی:
د غیراختلاطی تائیدشوی وایواکس ملاریا تداوی :
Chloroquine، 10mg base/kg لومړی او دوهمه ورځ او 5mg base/kg دریمه ورځ د خولی له لاری
تائید شویو وایوکس ناروغانو کی د عود ضد درملنه :
Primaquine 0.25mg base/kgهره ورځ 14 ورځی، غذا سره یوځای ، دG6PD د کمبود په خفیفو او متوسطو پیښو کی Primaquine 0.75mg base/kg په هفته کی یو ځل د ۸ هفتو لپاره دی ورکړل شی
د G6PD د کمبود په شدیدو پیښو کی پریماکوین باید ورنکړل شی
په درملنه کښی ناکامی :
په درملنه کی ناکامی د درملنی څخه پس د خپلی خوښی نتیجی لاسته نه راوړلو څخه عبارت. د درملنی د ناکامی په صورت کی اویا په لاندی حالاتو کښی د دوهمی کرښی درملنی څخه کار اخلو:
په دوهمه ورځ د ناروغ نه ښه کیدل
د د رملنی څخه ۳-۲۸ ورځی پس پوری د علایمو عود یا تکرار
د درملنی په لړ کی د ناروغ د علایمو خرابیدل
د فالسیپارم تائید شوی ناروغ د SP په مقابل کی د ښکاره حساسیت سره
د دوه میاشتو څخه کم عمره ماشومان
دوهمه کرښه درملنه :
Quinine 10mg salt /kg (اعظمی حد 600mg) د خولی له لاری د ورځی دری ځلی د Doxycycline سره 3.5mg/kg هره ورځ یا Clindamycine 10mg/kg دوه ځلی په ورځ کی. ټول یاد شوی درمل باید د 7 ورځو لپاره واخیستل شی. که چیری شونی وی باید ټولی پیښی د درملنی څخه مخکی د پرازیټ له نظره تائید کړای شی
د شدیدی ملاریا درملنه (په روغتیایی مرکز کی) :
(Artemether 3.2 mg/kg عضلی) لومړی ورځ په عضله کی او روغتون ته د ناروغ استونه، او که روغتون ته د ناروغ استونه شونی نه وی نو عضلی ارتیمیتر1.6 mg/kg د ورځی یو ځل د دوهمی ورځی څخه تر ۶ ورځو پوری ادامه ورکول کیږی. خو که ناروغ د خولی له لاری د خوړلو توان ونلری نو Artemether قطع او د AS+SP مکمل دوز دی ورکړای شی
د شدیدی ملاریا درملنه (په روغتون کی):
(وریدیQuinine 20mg salt/kg ) ضربتی دوز د ورید له لاری د 4 ساعتو په موده کی او بیا د ضربتی دوز څخه 8 ساعته بعد 10mg/kg دی هر 8 ساعته بعد تطبیق شی که چیری ناروغ په تیرو 48 ساعتو کی 40mg/kg Quinine اخیستی وی نو ضربتی دوز دی نه ورکول کیږی. که چیری ناروغ 48 ساعته وروسته لاهم وریدیQuinine ته اړتیا ولری نو دوز یی 10mg/kg ته په هرو 12 ساعتو کی راټیټ کوو.
کله چی ناروغ د خولی له لاری د درملو په اخیستلو وتوانید نو مکمل دری ورځنی کورس د AS (4mg/kg د ورځی) دSP سره په واحد دوز (25mg/kg د Sulphadoxine له قراره) او یا د خولی له لاری د Quinine دامه (10mg/kg دری ځلی د ورځی) د Doxycyline سره (3.5mg/kgد ورځی) یا Clindamycine (10mg/kg د ورځی دوه ځلی) تر 7 ورځو ادامه ورکړی
د ملاریا درملنه په اومیندواره ښځو کی :
د غیر اختلاطی مشکوکی ملاریا درملنه: اومیندواره ښځی چی په مشکوکی ملاریا اخته وی نو درملنه یی باید د CQ په واسطه وشی او د تشخیص لپاره واستول شی
د تائید شوی غیر اختلاطی فالسیپارم ملاریا درملنه:
په لومړی ترایمستر کی: Quinine 10 mg salt /kg (اعظمی حد 600mg) د ورځی دری ځلی د خولی له لاری د Clindamycine سره 10mg/kg د ورځی دوه ځلی. دواړه ډوله درمل باید تر ۷ ورځو پوری ورکړل شی.
په دوهم او دریم ترایمسترو کی: SP + AS لکه څرنګه چی د مخه ذکر شول
د تائید شوی غیر اختلاطی وایوکس ملاریا درملنه :
په ټولو ترایمسترو کی Chloroquine لکه څرنګه چی د مخه ذکر شول
نوټ: دPrimaquine کارول مضاد استطباب دی او د اومیندواری او شیدو ورکولو په دور کی باید ورنکړل شی.
د مشکوکی یا تائید شوی شدیدی ملاریا درملنه: په لومړی ترایمستر کی: Parenteral quinine لکه څرنګه چی د مخه ذکر شول
په هغه حالاتو کی چی یوازی یو ډول د ملاریا ضد درمل د Q څخه پرته موجوده وی نو د هغی د ورکولو څخه ډده مه کوی ځکه چی د ملاریا له امله د مړینی او نورو اختلاطاتو چانس په اومیندواره ښځو کی ډیر زیات دی
دوهم او دریم ترایمسترو کی: Q یا Artemether څرنګه چی د مخه ذکر شول
مهم ټکی چی د ملاریا ناروغ لپاره په پام کی ونیول شی :
د درملو ابتدائی دوز باید د صحی پرسونل د مستقیم نظارت لاندی ورکړای شی او ناروغ د نیم ساعت لپاره د پاملرنی لاندی ونیول شی او که ناروغ د نیم ساعت په لړ کی کانګه وکړی نو بیا ځل دی درمل ورکړای شی
په هغه ناروغانو کی چی مکرراً کانګی وهی او ضرورت بستر کیدو ته لری، د Dehydration موضوع باید وپلټل شی که چیری وجود ولری باید درملنه یی وشی
د Dehydrationڅخه د مخنیوی لپاره دی د ناروغ ساتونکی ته تشریح شی چی نوی تولد شوی ماشومانو ته دی مکرراً شیدی او لویو ماشومانو ته دی ډیر مایعات ورکړل شی
که چیری تر دوه ورځو ناروغ ښه نه شو نو بیا ځل دی مراجعه وکړی
په کوچنیانو کی که د حرارت درجه د سانتی ګریډ د 38.5 درجو څخه لوړه وی نو باید د Paracetamol څخه (10mg/kg د خولی له لاری، اعظمی حد 4 ځلی د ورځی) او تربند څخه دی هم کار واخیستل شی
ناروغ ته دی د دوهمی و دریمی ورځی دوزونه ورکړای شی چی په کور کی یی واخلی خو ناروغ دی وپوهول شی چی څه ډول خپل وروستی دوزونه واخلی
د Dehydrationڅخه د مخنیوی لپاره دی د ناروغ ساتونکی ته تشریح شی چی نوی تولد شوی ماشومانو ته دی مکرراً شیدی او لویو ماشومانو ته دی ډیر مایعات ورکړل شی
د مشکوکی ملاریا پیښو درملنه دی یواځی د Fansidar او یا د Chloroquine اوFansidar سره یو ځای ونشی
د ملاریا د اپیدیمی (Outbreak ) په وخت کی باید تشخیصه مرکزونه زیات کړای شی او د سریع تشخیصه تستونو څخه هم باید استفاده وشی تر څو د درست تشخیص څخه مطمئین شو ولی تداوی باید د ملی پروتوکول مطابق صورت ونیسی
د شدیدی مشکوکی او یا تائید شوی ملاریا مریضان په اطرافو کی باید پس د Artemether د زرق څخه راجع کړای شی او د تداوی د ملی پروتوکول مطابق باید تداوی شی
د ملاریا وقایه :
Chemoprophylaxis:
فعلاً په افغانستان کی وجود نه لری ځکه چی پدی هکله ډیرو تحقیقاتو ته اړتیا شته
د پشه خانو کارول :
په حشره وژونکو درملو مشبوع شوی پشه خانو کارول د وقایی یوه ډیره ښه وسیله ده او باید خلک په مختلفو لارو لکه صحی تبلیغات و هڅول شی تر څو د هغو څخه استفاده وکړی او همچنان خلک باید په خپل وخت تشخیص اوتداوی ته و هڅول شی
ومن الله توفیق
ستاسودسوکالی اوهمیشنی همکاری په هیله
