سترټولواک ، افغان ملي قاید اعلیحضرت احمد شاه بابا

نوماند اکاډمیسین اعظم سیستاني
پښتو ژباړه : رحمت آریا

احمدشاه بابا د افغانستان د اوسني دولت بنسټ اېښودونکی (۱۷۲۲- ۱۷۷۳م)

هغه پېښې چې د شپاړلسمې زیږدیزې پیړۍ له پیل څخه په افغانستان کې دننه او له افغانستانه بهر رامنځ ته شوې ، ټولې یې زموږ د هیواد په تاوان او د نویو رامنځ ته شویوگاونډو ځواکونو په گټه وې. په بله وینا پر کال ۱۵۰۰ ز کې په ماورالنهر کې د شیباني دولت او پر ۱۵۰۲ ز کې په ایران کې صفوي دولتونو غوټۍ وهلې وی او پر کال ۱۵۲۵ ز کې په هندوستان کې د بابر د (گورګاني) دولت بنسټ کېښودل شو. دغو نویو رامنځ ته شویو دولتونو له شمال ، لوېدېځ او ختېزه پر افغانستان د یرغل لاسونه راوغځول او په پای کې یې هیواد په دریو شمالي ، ختیزو او لوېدېځو برخو وویشه او هرې خوا ، د هیواد پریوې ځانگړې ځمکنۍ څانگې د واکمنۍ منگولې ښخې کړې. او په دې بڼې پرهیواد د گاونډیو واکمني له ۱۵۱۰ څخه تر ۱۷۴۷ پورې څه ناڅه تر دوه نیمو پیړیو پورې وغځېدله.
که پرهیواد د مغولو او تیموریانو د مهال د واکمنۍ دور یوې خواته کښېږدو او د دونېمو پیـړیو په اوږدو کې د هیواد ویشنه او بیلـَونه را وسپړو نوپه لنډیز ویلای شو چې د ترک ټبرو گاونډیو د ویشنې په ټولې دورې او واکمنۍ کې د افغانستان وگړي لکه د غنمو د یوې دانې په توگه د ژرندې د دوه ووڅرخېدونکو کاڼو په منځ کې دړې وړې او اوړه اوړه شوي دي . د هیوا د دوگړو ځان، شتمني ، راغې ، کښت او بانډې او د هغوی نوم او پت په پرله پسې توگه د کډوالو زورواکو تر تیري او یرغل لاندې راغلي دي.
د دولت د رسمي مذهب په توگه د صفوي د واکمنۍ پرمهال ، د 'ٰ شېعه' مذهب له سیاسي ، مذهبي زیږوالي او زبېښاک او پراخ لمنو ټولوژنو سره تړلې یوه واکمني وه. توکمیزې او غیر شیعه مذهبي ډلې ټپلې د ځورونو په اورونو کې سوځېدلې او ان په ټولېزه ډول وژل کېدلې او د ځورونې ، قهرژلۍ او د شتمنیو د مصادرې تر متروکو لاندې راتللې او اړ ایستل کېدلې چې له خپلې گروهنې او عقیدې څخه لاس پر سر او شیعه مذهب ته را واوړي.
ایراني پوه ډاکټرشـِفا لیکي : " د ټولو انساني او اخلاقي دودیالو اصولو په تر پښو کولو سره د صفویانو دور له سره تر پایه په وینو تویولو ، سخت زړي توب، ورور وژنې ، تراڼه "فساد" درغلنې او بشپړې ځانمننې تیر شو .... زنده خوران شاه اسماعیل صفوي چې "قورچي " یې باله د ازبک شیبک خان مړی چې سني مذهبه وو په غاښونو ټوټې ټوټې کړ ، ویې خوړ او د هغه ملگرو چارواکو د همدغه شیبک خاک ککرۍ د سرو زرو د کـُټوري په توگه جوړه کړه چې د شاه اسماعیل د شرابو پیاله وگرځي. د همدغه پاچا لمسي دویم شاه اسماعیل خپل شپږ وروڼه چې کوشني یې لا شیدې رودلې ووژل او په یوه ورځ کې یې د پینځه سوه تنو سپیڅلو صوفیانو سرونه پرې کړل. لومړي شاه عباس خپل پلار د مرگ تر شېبې پورې په زندان کې وساته ، د خپل مشر زوی سریې پرې کړ او د دویم زوی سترگې یې ړندې کړې. د هغه ځای ناستي ، صفي شاه، د صفوي د کورنۍ ترټولو ستر وینې څښونکي ، خپله مور ، میرمن ، شیدې رودونکی زوی او ړوند اکا ووژل او د خپلې کورنۍ په لس گونو تنه نورخپلوان یې ړانده کړل. له وروستي پاچا څخه پرته د صفويانو د کورنۍ نورو ټولو پاچایانو ، د شرابو په څښلو کې دومره ښندیز 'افراط' وکړ چې څلور تنه یې یوازې د شراب څښلو له امله مړه شول. " (ډاکټرشجاع الدین شفا ، تولدی دیگر ، ۴۳۲ پاڼه)
د سلطان حسین صفوي په وخت کې د شیعه روحانیت د مذهبي تنگ الواکۍ لمنه دومره پراخه شوه چې د اتلسمې پیړۍ له پېله د ایران تر ولکې لاندې په گڼو ولایتونو کې مذهبي لږکیو اله گولې او پاڅونونو ته لاس واچاوه. پر ۱۶۹۹ ز کال بلوڅانو پر کرمان یرغل وکړ او پر ۱۷۰۱، ۱۷۰۳ او ۱۷۰۹ کلونو کې د کندهار وگړو پاڅون وکړ. پرکال ۱۷۱۲ د لزگیان، داغستان او ارمنیان ولایتونو پاڅون وکړ. پر ۱۷۱۵' ز' کال سني کـُردانو پاڅون وکړ. پر کال ۱۷۱۶ د هرات ابدالیانو او د ختیز گرجستان وگړو اله گوله را وپاروله. پرکال ۱۷۲۲ ز د مسقط عربانو پاڅون وکړاو پرهمدغه کال په شیروان کې د سنیانو وینې په ځوښ راغلې او د حاجي محمد داؤد مـُدَرِس تر مشرۍ لاندې یې پرشماخي کرسي شیروان یرغل وکړ او په دې پېښه کې له څلورو تر پینځو زرو تنو شیعه گانو سرونه پرې شول او اله گوله کوونکو د عثماني ترکیې پرپلوۍ شعار وکړ. په دغو کلونو کې په کرمان کې د میرزا داؤد لسمی سید احمد خان راپورته شو او په بلوڅستان او بنادر کې سلطان محمد چې خلکو "خرسوار" باله ،د پاڅون د ډگرمخکښ وو. (لکهارت ، د صفویانو د لړۍ ورکېدنه، ۱۳۶۴ او ۱۴۶ پاڼي)
د دوه نیمو پیړیو په اوږدو کې که د هیواد لوېدېځه برخه د صفوي کورنۍ د لړۍ تر ولکې لاندې د مذهبي تنگ الواکۍ په اورونو کې سوځېدله نو د بابریانو د ولکې پرسرترپایه مهال کې د هېواد ختیزه برخه هم د تیریو او جگړې د اورنو په لمنو کې وسوځېدله. د بابري کورنۍ بنسټ اېښودونکي ، بابر ، خپله هره بریا د خپلو مخالفانو د سرونو د پریکونو اود ماتې خوړلو توکمونو په لوټ او دهغوی له ککریو څخه د منارونو په جوړولو ولمانځله او د خپلو یادونو په یاددښت لېک کې یې ولېکل چې دغه له ویاوړنو ډک یاد خپلو ځای ناستو ته پریږدي . بابر دغه تگلاره له کابله تر ننگرهاره او له سواته تر باجوړ او دیره جاته ، له غزني او کلاته تر مـُقـــُره په پښتون توکمو سیمو کې پرته له توپیره له یوې مخې پلې کړه او دغه تگلاره یې خپلو راتلونکو زوزاتو ته د دود په توگې پرېښودله. (رش : توزک بابري)
د بابر د ځای ناستو په دور کې که د توکمیزو ډلودریوو زوزاتونو د نوي کلونو په اوږدو کې له کابله تر پېښاوره له ۱۵۵۷ تر ۱۶۳۷ او وروسته له ۱۶۶۶ تر ۱۶۷۲ 'ز' پورې د بابري واکمني پروړاندې تورې ووهلي او څه ناڅه سل زره تنه انسانان د دغوجگړو بلهاریان شول نو د بابري د واکمنۍ په بله برخه کې له کابله تر بدخشان او کندهاره بابري شهزادگي د خپلې واکمنۍ په ټول مهال کې د یو بل پر وړاندې درېدلي ، یوبل ته یې دروهې 'دسېسه 'جوړې کړي ، خپلو منځو کې یې درغلنې کړي او خپلې لښکرې یې د یو بل په وړاندې ځغلولې دي. په دغو لښکریزو جگړو کې هغو جنگیالیو چې د ده یا هغه شهزادگي په گټه تورې وهلې پرته له دې چې یو بل وپیژني د همدغو شهزادگیو د څپڅپاندۍ او هوس بلهاریان کېدل.
د دغودوه نېمو پېړیو په اوږدو کې د افغانستان وگړو که په ختېزکې ول ، که په شـِمال کې ، که په سویل کې ول یا په لوېدېځ کې ټولو سره له دې چې دولتي پياوړي ځواکونه په څو څو ځله د غیرپوځي وگړو په پرتله ښه په وسلو سمبال ول ، پاڅون وکړ او له بابري واکمنۍ سره لاس او گریوان شول. دغه پاڅونونه خپل سرېزه پاڅونونه ول او هېڅ ځانگړې تگلاره یې نه درلودله نو له دې امله د پاڅونونو لړۍ پرته له دې چې مخکښه لارښود او کړنلاره ولري ، یوازې د مذهبي او توکمیزو ډلو تر سیورې لاندې تر سره کېدل. له هغې ډلې څخه کولای شو د افغانستان په ختېز کې د پیرروښان تر مشرۍ لاندې غورځنگ د بېلگې په توگه را واخلو او د غورځنگ لړۍ تر دریو زوزاتونو "نسل" پورې وغځېدله چې د همدغه غورځنگ له منځه د هند د مغولي دولت پر وړاندې د خوشحال خان خټک ،ایمل خان مومند او دریا خان اپرېدي غورځنگونه راپاڅېدل او له ۱۶۶۷ تر ۱۷۷۲ پورې یې د غورځنگ لمنه توده وساتله او د غورځنگ ملا دومره پیاوړې شوه چې اورنگزیب په خپله دې ته اړ شو چې د خوشحال خټک پر وړاندې په خپله د جگړې ډگر ته را ودانگي او د دغه کار په کولو یې یوازې د غورځنگیانو پر ضد د خپل لښکر روحیه پیاوړې کړه. د پښتون توکمو د اله گوله کوونکو د پاڅون له غلي کولو او د سلو زرو دولتي او اله گوونکو له وژلو وروسته دهند مغولي دولت دې ته اړ شو چې د کابل، پېښاور او ننگرهار په ښارونو کې د اوضاع د څارنې او د یوه بل شوني پاڅون د ټکولو او مخنیوي لپاره خپل پوځي ځواکونه تیارسـﺊ ودروي.
د دغودوه نېمو پېړیو د اورونو له تل څخه د صفوي کورنۍ د وروستني پاچا سلطان حسین صفوي په وخت کې وو چې د کندهار وگړو د میرویس خان هوتکي تر مشرۍ لاندې پاڅون وکړ او په کندهار کې یې د صفوي دیرش زره کسېزه لښکر تر وروستني تن پورې له چړو تیر کړ او د فارس " ایران " له صفوي دولت څخه یې د خپلې خپلواکۍ بیرغ راپورته کړ.
د دغودوه نېمو پېړیو د اورونو له تل څخه د صفوي کورنۍ د وروستني پاچا سلطان حسین صفوي په وخت کې وو چې د هرات وگړو د ابدالیانو ترمشرۍ لاندې پاڅون وکړ او د ایران له صفوي دولت څخه یې خپله سېمه یزه خپلواکي واخیستله (۱۷۳۱-۱۷۱۶) .
د دغودوه نېمو پېړیو د اورونو له تل څخه د صفوي کورنۍ د وروستني پاچا سلطان حسین صفوي په وخت کې وو چې د خراسان په تون کې ملک محمود سیستاني د ایران د صفوي دولت پر انگ "ضد" پاڅون وکړ او نه یوازې پیاوړی دولتي پوځي ځواک یې دړې وړې کړ بلکه مشهد یې هم ونیو او د خپلې راتلونکې واکمنۍ لپاره یې د پلازمېنې په توگه وټاکه او د ۲۵ تیرو پيړو د دود په ډول یې د پاچاهۍ تاج پر سر کښېښود او خپل ځان یې د خراسان پاچا وباله (۱۷۲۷-۱۷۲۲).
د دغودوه نېمو پېړیو د اورونو له تل څخه د صفوي کورنۍ د وروستني پاچا سلطان حسین صفوي په وخت کې وو چې د کندهار وگړي د شاه محمود هوتکي تر مشرۍ لاندې د اصفهان تر زړه پورې وړاندې ولاړل او تورې یې تر هغه وخت په تېکي کې کښنښودلې چې د صفوي د پاچاهۍ کمبله یې د تل لپاره ورټوله کړه. (۱۷۲۹-۱۷۲۲).
په پاې کې د همدغو دوه نېمو پېړیو له تل څخه بیا هم د کندهار د وگړو له منځه ځوان او پوه لارښود احمد خان ابدالي سر راپورته کړ او د خراسان د شپږ نېمو پېړیو د ورانېو ، دوړو او خارو پرسر چې خپلې کرښې یې له لاسه ورکړې وې ، د افغانستان په نامه د یوه نوي هیواد بنسټ کښېښود او د هېواد وگړو پرخپلو برخلېکونو واک وموند اویو ځل بیا د له لاسه ورکړي پت او نوم خاوندان او د ملي پیژاند څښتنان شول. دا دی اوس له هغې ورځې ۲۶۰ کاله تېرېږي او افغانستان د خپلواکوهېوادونو په کتار کې ولاړ یوهېواد او د نړۍ پر ځمک انځوره یې ځای ځایگی د یوه پیاوړي پولادي موټي په توگه څرگند دﺉ.

دابدالی احمدشاه دظهور زمینه

د اتلسمې زېږېدېزې پېړۍ څلورمه او پینځمه لسېزې د نادرشاه افشار د واکمنۍ او پاچاهۍ له دور سره سمون خوري . دا هغه دور وو چې د ځمکوالۍ له شډل زبېښاک ، د وگړو له لوټ اوتالا ، د زیږغاړي تولباړې 'تشدید مالیه' جوړښت ، الغا او تلغا ، تاوترېخوالي ، زورمټي ، ټولوژنې ، اورلړۍ ورانۍ او له ککریو څخه د منارونو د جوړولو یو ناورین وهلی دور وو.
د ۱۷۴۰ زېږدېز کال له پیله بیا تر کال ۱۷۴۷ د افغانستان د معاصر دولت تر جوړېدلو پورې د افغانستان د پښتنو ، تاجیکو، هزاره وو، چارایماقو ، ازبک او ترکمنو ډلو ټپلو د کابل د سیند پر ورڅېرمه راغو او بانډو، په بلخ او کندز ، اندخوی ، سرپل ، شبرغان ، هرات ، بادغیس او سیستان کې د نادر پر وړاندې د پاڅون بیرغونه را پورته کړل او سره له دې چې د نادر پو پنا کوونکي ځواک دغه پاڅونونه په وینو ولمبول مگر بیا یې هم و نه شوای کولای چې زموږ د وگړو د خپلواکۍ غوښتنې پیاوړی غږ په ستوني کې غلی کړي او هر ځل چې د هېواد په یوه گوټ کې یو پاڅون په زور او د شلگرو ، توپ او مردکو په مټ غلی کېده نو د هېواد له بل گوټ څخه به دغه غږ بیا را پورته شو او ځانمنونکو چارواکو ته به یې د سر په کاسه کې اوبه ورکولې. (د نادر افشار پروړاندې پاڅونونه د اعظم سیساني لېکنه ، ۷ پاڼه).
په دغسې یوه بې ټیکاوه له اړدوړاو کړکېچه ډک چاپیریال کې د هیواد په میلیونونو وگړي د خپل سریزې ځمکوالې واکمنۍ د بدلون په لټه کې ول او په پای کې نادرشاه افشار د خپل د دربار د سرلارو پر لاس ووژل شو چې د سترگو په رپ کې یې حکومت هم دړې وړې کیږي او په سېمه کې د افغانستان وگړي لومړي وگړي دي چې د آزادۍ او خپلواکۍ د تمبلونو انگازې یې په هرگوت کې خپرې کړې او د کندهار په ښار کې په کال ۱۷۴۷ ' ز' کې یې د ابدالي احمد شاه  تر مشرۍ لاندې د یوه نوي هیواد "افغانستان " بنسټ کښېښود چې له هغه وروسته زموږ وگړي پرخپل برخلېک د واک څښتنان شول او خپل له لاسه تللی نوم ، برم او پت یې بیرته تر لاسه کړ.

احمدشاه ابدالي پر کال ۱۱۳۵ هجري کې چې له ۱۷۲۲ زېږدېز سره سمون خوري په هرات کې زېږېدلی دی. پلار یې زمان خان ابدالي او موریې زرغونه د کندهارله ارغندابه د عبدالغني خان الکوزي خور وه. زمان خان کاروندی او پوه سړی وو. هغه د هرات ټول ملي ځواک یو موټی کړ او خپل ځان یې د صفوي لښکر د مخنیوي لپاره چمتو کړ. ترکمان صفي قلي خان چې لښکریې په توپچي ځواک او شوبلو هم سمبال وو د ابدالیانو د ټکولو لپاره د هرات پر لور را وخوځېد. د محمد زمان خان تر مشرۍ لاندې ابدالي ځواک د میرڅي د مخنیوي لپاره تر کافر کلا پورې راووت. کله چې فارسي "ایراني" ځواک سیمې ته راورسید او جگړه پیل شوه نو کارپوه او زړه وروابدالي توپک لرونکي ځواک پر صفوي لښکر اورونه بل کړل او دروند تاوان یې ور ورساوه او له پیاوړي یرغل څخه وروسته یې د صفي قلي خان ځواک دړې وړې او مشهد ته یې د تېښتې لپاره اړ کړ. کله چې صفي قلي خان د خپل لښکر نه رغېدونکې ماته په سترگو ولېدله نو مرگ یې تر ژونده ښه وباله نو د باروتو پربگۍ کښېناست او ځان ته یې اور واچاوه او دړې وړې شو. دغه جگړه پر ۱۱۳۲ هجري (۱۷۱۹ ز) کال په کافرکلا کې (نن اسلام کلا) یادیږې تر سره شوه. (حبېبي ، د افغانستان لنډ تأریخ ، ۲۳۸ پاڼه) .
پرصفوي لښکر له دغې بریا وروسته محمد زمان خان تر دوه وو کالو او پېنځو مېاشتو پورې په هرات کې په برم او کرارۍ حکومت وکړ او پر کال ۱۱۳۵ هجري چې له ۱۷۲۲ سره سمون خوري سترگې له نړۍ پټې کړې. په دغه کال کې احمدشاه لا یو کلن نه وو شوی او له پلرنۍ مېنې بې برخې شو او د خپلې زړه سواندې مور او مشر ورور ذوالفقار خان تر سپیڅلي سیوري لاندې یې وده وکړه او یوازې یې دومره وکولای شول چې د جومات له ملا څخه د قران کریم لوستنه زده کړي او لمېسانده "باسواد" شي.
ذوالفقار خان پر هرات له ۹ کلن حکومت او د هرات د ساتنې لپاره له نادر سره له سختو نښتو او جگړو او د نادر له لاسه له ماتې وروسته له احمد شاه سره چې ۹ کلن وو کندهار ته راغی او له خپل ورور ذوالفقار خان سره یو ځای د شاه حسین هوتکي په زندان کې ولوېد. احمدشاه له ۱۷۳۱ تر ۱۷۳۸ پورې په زندان کې وو او په ۱۷۳۸ کال کې نادر کندهار ونیو او له ذوالفقار خان سره یو ځای له زندانه خلاص او مازندران ته په جلا وطنۍ اړ اېستل شو. وروسته له هغه چې نادر له هندوستانه په بریا راستون او په مشهد کې یې د خپلې بریا لمانځنه وکړه (۱۱۵۳ ق چې ۱۷۴۰ زېږدېز کال کیږي) نولس کلن احمد شاه د نادرشاه افشارپه لښکر کې گډون وکړ چې په ارمنستان ، داغستان ، آیروان ، آذربائيجان او نورو سېمو کې د نادر د جگړو او نښتو په بریاوو کې یې د خپلې کارندې ونډې له امله د نادرځانگړی پام ځانته را واړاوه او دغه پاملرنه دومره پیاوړې وه چې هغه یې د خپل ساتونکي ځواک د افسر او دافغاني لښکر د مرستیال په توگه و ټاکه. له دغه مهاله وروسته احمدشاه د نادر تر مړېنې (تر ۱۷۴۷ کال پورې) د واکمنۍ ، حکومت کولو او سترواکۍ جوړولو رموزونه زده کړل. په حقیقت کې د ایران په شمال اود لوېدېځ په گڼو سېموکې د نادر د لښکر پرمختگ او بریاوې د ابدالي احمدشاه لپاره د یوه پوځي پوهنتون په توگه ګڼل کېده ځکه چې په هغو وختونو کې په سېمې کې هیڅ ډول پوځي پوهنتونونه او ښوونځي نه ول چې د پوځي روزنې او د دفاعي چارو زده کړه په کې تر سره شي.
وروسته له دې چې نادر د خپل د دربار د سروالاوو (د محمدخان قاجار او ملگرو په گډون) په خبوشان کې ووژل شو ابدالي احمد خان او افغاني بولندویانو د نادر حرم د نادرد لښکر له تیري او لوټ څخه وژغوره او د نادر د حرم میرمن د دغه کار په درناوي کې د "کوه نور الماس" او د فخراج د محمد شاه بابري له خزانې څخه د یوه یاقوت نوم ؤ چې د نادر افشار لاس ته ورغلی ؤ دهخدا یوه گرانبیه دانه یې احمدخان ته ډالۍ کړه او احمد خان کندهار ته راستون شو. ( داکټر محمود افشار یزدي ، افغاننامه ، لومړۍ توگ ، ۱۸ پاڼه).
په کندهار کې افغاني مشرانو د حاجي جمالخان بارکزي ، محبت خان پوپلزي ، موسی خان اسحق زي ، نورمحمد علیخان علیزي، نصرالله خان نورزي (تأریخ سلطاني ، ۱۲۲ پاڼه) په گډون د کندهار په مزار شیرسرخ کې د افغانانو له منځه د یوه ملي لارښود د غوره کولو په موخه یوه جرگه جوړه کړه. د خانانو هریو د واک د نیولو غوښتونکی وو او د یو بل ټاکنه یې غندله ، جرگه تر اتو وروځو پورې وغځېدله او له اوږدو خبرو اترو وروسته یوې منونکې پایلې ته و نه رسېدله. د جرگې په نهمې ورځې د جرگې غړیو د صابر شاه په نامه یو روحاني چې د مزارشیرسرخ مجاور وو د منځگړي په توگه وټاکه او ټولو ومنله چې هرڅوک دی وټاکي ، نو ټول به هغه ته بیعت وکړي . دغه سپیڅلی صوفی مشربه له خپله ځایه پاڅېده او له څیرمه سېمې څخه یې د غنمو یو وَږی را واخیست او بیرته جرگې ته راستون شو ، د جرگې ټولو غړو د هغه پرهر خوځښت سترگي نیغې کړې وې او لاره یې څارله چې څه کوي او سترگې په لار ول چې چا ته نېږدې کېږي . په جرگه کې صابر شاه لېدلې وو چې یوازېنی تن چې ډیرې خبرې نه کوي ، احمد خان دی ، صابر شاه احمدخان ته نېږدې کېږي او دغنمو وَږی د احمد خان په پگړۍ ورټومبي او وېې ویل : " دا ستا جېغه ده او ته د افغانانو پاچا یې! " د جرگې گډونوالو د احمد خان ټاکنه احمد خان ته مبارک وویله او له ټولو مخکې حاجي جمالخان بارکزي ورپسې نورمحمد علیزي او د توکمونو نورو مشرانو او سپین روبو له احمد شاه څخه خپل ملاتړ څر گندکړ او هغه ته یې ډاډ ورکړاو احمد خان په درناوي او مننې دغه ټاکنه ومنله. (۱۱۶۰ هجري ، د ۱۷۴۷ کال د اکتوبر مېاشت) . احمدخان په دغه وخت کې ۲۵ کلن وو. (سراج التواریخ ، لومړی ټوک ،۱۲ پاڼه ، بېنوا ، د غنمو وَږی) .
کله چې نامتو انگریزي څیړونکي الفنستون د افغانانو په اړه خپل پراخ اړخېزه کتاب لېکه نو د سویل لوېدېځو افغانانو د خبرو په څپرکۍ کې احمد شاه بابا  د اوسني افغانستان د بنسټ اېښودونکي په توگه یادوي : " احمد شاه په پوهې او کاروندیۍ د یوې سترې سترواکۍ بنسټ کښېښود. د مړینې په وخت کې د هغه متصرفه سیمې د خراسان له لوېدېځه تر سرهند او له آمو د هند ترسېنده پورې و غځېدلې او دغه سېمې یې یا د تړون له مخې او یا په لاس (د تورې په زور) ترلاسه کړلې. (الفنستون ، افغانان ، ۴۹۴ پاڼه).

همدغه ستراحمدشاه بابا  وو چې موږ ته یې د ملي او سیاسي پیژندنې نوم را وبخښه ، که نه زموږ ملت د هند ، یا د ایران او یا د ماوراءالنهر د پردیو پاچایانو د خپلسریو او تیرغمالۍ تر سوک لاندې خپله ملي پیژندنه له لاسه ورکوله. د احمد شاه بابا ستره هېله د افغانستان د وگړو سمسورتیا ، سرلوړي او خپلواکي وه . د یوه سرتیري، د برخلېک جوړونکو ډگرونو د پرانېستونکي او د زړه ور ملي لارښود په توگه یې د اوږدو او ترخو سختوسفرونو ډول ډول غښکې"خطرونه" ومنلې او افغانانو ته یې ویاړونه وگټل . هېڅکه یې له هېواد سره دوکه او درغلنه ونه کړه او خپل هېوادوال یې سپک ونه گڼل. هېڅکله یې له خپلو هېوادوالو څخه ځان لوړ و نه گاڼه ، هېڅکله یې د هوساېنې او غورغوشتنې پرنالیچې ډه ډه ونه لگوله . هېڅکله یې له بهرني ځواک څخه لارښونه وانه خېستله او هېڅکله یې خپله توره د هېوادوالو پروړاندې ونه چلوله. سره له دې چې احمدشاه له چا تاج اخیست او د چا پرسر یې تاج اېښود خو هیڅکله یې تاج پرسر نه کړ. لکه خپلو نورو هېوادوالو یې پگړۍ پر سره کوله او له هغو سره پر سپیرې ځمکې کښېنسته او د هغوی د زړونو دردونوته یې غوږ نیو او د بې وزلوغوښتونو ته یې وردانگل او لاس نیوی یې کاوه او دیوه زړه سواندي پلار په توگه یې له هیوادوالوسره چال چلند کاوه او له همدې امله وه چې هېوادوالو "بابا" باله.

د همدغه درنښت له کبله ده چې الفنستون لېکي : " که په رښتیا په آسیا کې یو پاچا د خپل ملت درښتوني درناوۍ وړ وي ، نو پرته له احمدشاه بل څوک نسته" (هماغه اثر ، ۳۸۱ پاڼه)
افغانان گروهن دي چې ستر احمدشاه بابا  د هېواد یوه ستره او نېکنومې ځلانده سیاسي څیره ده او د افغانستان په معاصر تأریخ کې د ستر درناوي وړ درېز او ځای لري او که څوک د هغه لوړ شخصیت ته په سپکه وگوري نو دهېواد د رښتونو بچیو د کرکې وړگرځي.
دهېواد گرانه بچیه ! دا ومنه چې د ستراحمدشاه بابا (ع) د پوهې او تورې له برکته ده چې نن د نړۍ د ځمک انځورې پرمخ د افغانستان ځای او نوم لېدل کېږي اوبې ځایه نه ده چې د هغه بچې پرې ویاړي . له همدې امله هیڅ د انصاف وړ تاریخ لېکونکی او لېکوال به نه وي چې افغانستان د ستر احمدشاه بابا د گرانبیه مېراث په توگه ونه مني او د هغه ملي خپلواکۍ او واکمنۍ ته درناوی ونه کړي او دداسې یوه کارپوه افغان پاچا یاد په درنښت یاد نه کړي.
راځـﺊ چې ستراحمدشاه بابا  په درنښت یاد کړو او دهغه د سترو اواړینو کارنامو منندوی اوسو او د هېواد بچېو ته د داسې سترو ملي شخصیتونو د کارنامو درسونه ورزده کړو. پای

ابدالیان څوک وو، څنگه او له کوم ځایه هرات ته راغلل؟

د ابدالیانو (یا درانیانیو چې نن ورځ پر همدغه نوم یادیږي ) پیاوړي ټـبـر خپل نوم د پښتانه توکم د نامتو نېکه له نوم ابدال یا اودال څخه اخیستی ، اودال د ترین زوی ، ترین د شرخبون زوی ، شرخبو ن د سربڼ زوی وو. پوهاند حبیبي د اپتل د نوم د ژورې پلټنې له لارې چې له هپتال سره برابر دی غواړي د ابدال او اودال ریښې ته ورسیږي. هغه لېکي چې د ابدال رېښه اپتل Aptal یا هپتالي ته رسیږي او دا د آریایانو له یوه توکمه یوه سپین پوټکي ټبر ته تر ۴۰۰ زیږدیز کال پورې ځغلي چې په باختر او تخارستان کې یې پیاوړی دولت جوړ کړ. (۱)

که څه هم د پوهاند حبیبي دغه هڅه یو شمیر سخت دریزو پښتـنو ته د منلو وړ نه ده ، خو افغان څېړونکی ښاغلی محمد معصوم هوتک د (اودل، ابدل، اپتل، هفتل) ترنوم لاندې د اروا ښاد حبیبي دغو اندونو ته په کتنې لېکي چې : د ابدالیانو رېښه د آریایي توکم د هغه سپین پوټکي ټـبر تر رېښې پورې ځغلي چې په تأریخ کې د اپتل Aptal یا هفتل پر نوم یادیږي . اروپایانو د آریایانو د غه هپتالیان د سپېنو هونانو تر نامه لاندې لیکلي او وایي چې (هون ، هان) په پښتو کې د (خان) اوښتلې بڼه ده ... عربانو دغه ټـبر ته [هیاطله] وَیـَـلـَي دي. تأریخي څېړنې څرگندوي چې افغانستان ته له راتگه وروسته دغه سپېن پوټکي آریایان له دوی څخه پـخوا - مېـشتو توکمونو (پکهت ، پښـت ) سره گډ شوي دي . د هفتالیانو ژبه هر څه چې وه ،وه به ، خو له پکتهانانو سره له یو ځای کېدلو وروسته له سره تر پایه په (پښتو) واوښتـلـه. د ۴۰۰ زیږدیز کال په شااو خوا کې د اپتـل ټـبـر په باختر او تخارستان کې یو پیاوړی دولت رامنځ ته کړ ، له ساسانیانو سره یې جگړې وکړې او د وخت او تأریخ د زړه پر سر لیکل شوې ډَبـر لېکې یې و موندل شوې)(۲)

باید ور غبرگه کړم چې په طبري (۳) کې یاده شوې (هېاطله) یا (هفتالي) چې عربي لېکونکو په تیر وَتـنـې د هېاطله او هېطال په بڼه لیکلی او سمه او نیږدې بڼه یې هماغه (چیني اپتل) ده ،د آریایانو د یوه نامتو ټـبـر نوم وو چې د خپل راتگ په هماغو لومړیو شپو ورځو کې یې د ایندوکـــَش (هندوکش) په شمال تخارستان کې استوگنه غوره کړه.هغوی په پېنځمه پېړۍ کې د هندوکش سویل ته را وا وښتل او خپله ژبه یې چې هر څه وه له خپلو پخوا- مېشتو ټـبرونو (د زابلستان له پکتهانانو) سره پر یوځای کېدنې ، هیره او پښتو یې را خپله کړه. د دغه ټـبـر د پاتې شونو ټولنیزې څانگې د افغانستان په بدخشان او تخارستان کې د یفتلیانو پر نامه پېژندل کېږي.

اکاډیمیسن ډاکټر جاوید لیکي چې :( په پخوا وختونو کې به هېاطله پاچایانو پر تخارستان حکومت کاوه او یبغو بلل کېدل. د لرغونو کوشانیانو لارښود مشران هم یبغو بلل کېدل. چېني هپتل ، هپتال ، یپتل (yeptal) په پاړسي کې ابدال شوی دی. هفتالیانو بودایي گروهنه یا عقېده درلودله او د ساساني لومړي شاپور پرمهال د ساسانیانو د واکمنۍ یوه برخه ول. شاپور د زرتشت د کعبه په ډبر لېکه کې نرسه یې د هند، سکستان او تخارستان د پاچا پر نامه پېژندلی دی )(۴)

خو د پوهاند حبیبي پر وینا ، هپتالیانو بودایي مذهبي تگلاره نه درلوده او په خپلو لومړنیوسوبو کې یې د بودایانو ډیري لمنځنځایونه را ونړول او د دغې گروهنې لاررویان یې ووژل. کله چې په (۹ هجري یا ۶۳۰ زیږدیز کال کې ) هیوان تسانگ افغانستان ته راغی نو د گندهاره په ولایت یې ډیري وگړي او شهزادگي ولېدل چې د خپلو لمنځنځاینو پر بیا ودانولو بوخت ول. د بودایي د لمنځنځایونو نړونه د هغه له را تگه مخکې تر سره شوې وه. په کابل او هډه کې د هپتالي پاچایانو له ترلاسه شویو سـِـکو څخه څرگندیږي چې هغوی د برهمني یا لمرگورهنې دین درلود. په زمېندوَار کې [په ۳۳ هجري کال کې د عبدالرحمن ابن سمره ] پر لاس د زور یا زون د کنډ (بـُت) [نړونه] او په خیر خانه (خــُرخانه) [لمرکورگي] کې د سوریا د لمنځنځي موندنه د زنیبل شاه په وخت کې د هفتالي پاچایانو د لمر گروهنې د دین پر ټولنیز دود د منښتې گوته ږدي. (۵)
انگریزی نامتو څیړونکی بوسورت په تخارستان او د هرات په کرښو کې د اسلامي لښکرو پر وړاندي د هفتالیانو له پاتې شونو څخه د هپتالیانو د نامتو واکمن طره خان نیزک د نوم د یادولو په ترڅ کې زیاتوي چې : (نوموړي تر ډیرو کلونو پورې د هغوی هېلې ژوندۍ وساتلې او د هغه د ټېنگاراومقاومت غورځنک هغه مهال پای ته ورسیده چې په ۸۶ قمري (۷۰۵ زېږدیز کال کې) قـتېـبه مسلم په دوکې او درغلنې د هغه کور کلابندي کړ او و یې واژه. (۶). ) په ۸۶ هجري کال کې په خـُـلـُـم ، بغلان ، سـَمـنگان ، بادغیس او مـَروَ کې د قـتېـبه د لښکرو پروړاندې د باغیسي نیزک د تورو او زړورتیاوو انگازې زموږ د هیواد د وگړو د مقاومت د غورځنگ په پاڼو کې یوه ځلانده پاڼه ده.

د پوهاند حبیبي د څېړنو پربنسټ سپین پوټکي آریایان چې چینایانو " یي تي لي دو" ، رومیانو "افتهالیت Ephthalites" یا "خیونیت Chionites" او پاړسیانو هون Hon" او"هون Hun" او په پـهلوي ، عربي او دري ژبو کې هېتال یا هېطل یا هېاطله یاد کړي دي له منځنـۍ اسیا او آمو څخه په تېرېدنې د هندوکش (اېندوکش) شمالي رغیاڼو ته را واوښتل ... دغو وگړو کله چې په ۳۶۰ زیږدیز کال کې په خوځېدلو پیل وکړ او د کوشاني کېداریانو غوږغونه د هغوی د یرغل وېرې ته بوڅ شول ،نو له ساسانیانو څخه یې د مرستې غوښتنه وکړه ، خو دوی په خپله مقاومت و نشو کولای او د گندهاره رغیاڼې ته په شا شول. خو هپتالیانو ( چې نوم یې د بدخشان په یفتل کې لا تر اوسه ژوندی دی) تر ۴۲۵ زیږدیز کال پورې یې ټول ختیز یا باخترپه بشپړه توگه ونیو او له همدغه ځایه یې د لوېدېځ په لور د ساسانیانو دولت له غښکې 'خطر' سره مخامخ کړ. په سویلي لور کې یې د کابل او گندهاره رغیاڼې تر ولکې لاندې راوستلې او د هپتالي افغانستان پياوړی دولت یې رامنځ ته کړ. هفتالیان هم د کوشانیانو ، کېدارانو او ساکهانو په ډول د دغه هیواد له کره او بومي آریایانو او پښتـنـو سره یو ځای شول. څرنگه چې په خپله آریایي توکمه او له آریایي دود څخه راپاڅېدلی ټبر وو نو په افغانستان کې یې پياوړي توکم رامنځ ته کړ او د لوړې پزې په لرلو انگي یا څېرې یې کټ مټ د غلجیو او ابدالي افغان توکمونو ځوانانو ته وَرته او د ابدالي د ټـبـر نوم هم له همدغې رېښي ښکاري....
په ۴۲۷ زیږدېز کال کې د هفتالي د لښکر لومړۍ نښته د ساساني پاچا بهرام گور له لښکر سره د مرغاب او مرو روډ په سېمې کې رامنځ ته شوه او پایله یې د هفتالي پاچا پرمړېنې را ووښتله ؛ بهرام گور د هغه جړاوول شوی (مـُرَصع) تاج د آذربائیجان اوریز لمنځنځي (اتشکده) ته ډالۍ او خپل وراره یې د هفتالیانو پر ځمکه د استازي پاچا یا نایب السطلنه په توگه وټاکه. له بهرام گور وروسته په ۴۳۸ زیږدېزکال کې د هغه زوی دویم یزگـُرد له هفتالیانو سره چې په طالقان (۷) کې میشت ول لاس او گریوان شو خو ماتې یې وخوړه او له هغه وروسته له (۴۵۷-۴۸۴ زیږدیزپورې) لومړی پیروز یې ځای ناستی شو او په همدغه وخت کې د هفتالیانو توکمیزه مشري د اشخونواز (خوشنواز) په غاړه وه. اشخونواز له پيروز ساساني سره جگړه پيل کړه اوپه پای کې ساساني پاچا ماتې وخوړه او ژمن شو چې په طالقانو کې د هپتالیانو اوېجې (قلمرو) ته په درنه سترگه وگوري او هم یې تر دوه وو کالو هیپتالي دولت ته دروند باج ورکاوه او خپل زوی قباد یې د خوشنواز دربار ته د یرغمل په توگه لېږلی وو. ساساني پیروز له مخکنیو ژمنو سره سره یو ځل بیا پر هپتالیانو لښکرې را وڅرخولې او په (۴۸۴ زیږدېز کال کې) د خراسان د دښتو په جگړو کې دی او دهغه لښکرې سټ وټ او تباه شولې او دهغه لور د اشخونواز منگولو ته ورغله چې بیا یې ورسره واده وکړ. له هغه وروسته له مرو روډه تر هراته د هپتالیانو د واک لمنه وغځېدله او د ساساني دولت به ورته باج ورکاوه.
ارواښاد پوهاند حبیبي زیاتوي : هغه مهال چې د هفتالیانو پاچاهۍ د آریانا په هر گوټ کې خپور شو نو د هغوی ټبرونه د زابل (د غزني او سیستان ترمنځ ) په سیمو کې مېشت شول. په موندل شویو ډبرلېکو کې هفتالي (یا یفتلي) پاچایانو ځانونو جابوله (Jabula) یا جیوله (Jauvla) یعني زابلي بللي دي. د ستر هپتالي اخشنوان د واکمنۍ سیوری له (۴۶۰ تر ۵۰۰ زپورې) تر څلوېښتو کالو له پاړسه نېولې تر خــُـتــَـنـه چین او هنده پریوی پراخې ځمکې خپور وو او له هغه وروسته د دغه ټـبـر پاچا چې تورامانا Turama نومېده په ۵۰۰ زکال کې یې د واک پر گدۍ ډه ډه ولگوله. هغه خپل پام هند ته ور واړاوه او د سیالکوټ ښار یې د خپلې واکمنۍ پلازمېنه و ټاکه چې د هندي گوپتای دولت ملا یې ور و لړزوله . په هند کې له نوموړي هپتالي تورامانا څخه دوې ډبر لېکلي راپاتې دې چې یوه یې په سکهر او بله یې په اکوراسټ کې ده او دهغه نوم د 'مهاراجه توره منه ساه جاولي' (زاولي توره من شاه سترواک) په توگه لېکل شوی دی. له تورامانا وروسته مهیراکولا Mahirakula تر ۵۴۲ یا ۵۴۴ ز پورې د هپتالیانو د پاچاهۍ پر پلاز کښېناست اونوم یې د هند د گوالیار په ډبر لېکه کې په ۵۱۷ ز کال کې لیکل شوی دی . د مهیرا کولا پاچاهي له خونړیو نښتو او جگړو سره ملگری وو چې پکې ماته یې وخوړه او د هغه له مړېنې سره د هپتالي دولت بې وسې او د خسرو انوشیروان(له ۵۳۱ تر ۵۷۹ ز) په وخت کې له منځه ولاړ (۸)
پوهاند حبېبي د 'زابـُـل' د وییکي په اړه لېکي : ( که څه هم اوسنیو څېړونکو زاول یې د هفتالي د توکم یو ټــَبـَر بللی چې ځمکواله نوم یې د دغې سېمې نوم د (زابلستان ) په ډول ددوی له نوم سره تړل شوی او دا باید د (۴۰۰ز) کال په شااو خوا کې چې له سېمې څخه د هفتالیانو د وتلو کال دی سمونه وخوري خو زه یو توسن اودلیل لرم چې د 'زاول' وییکی له زیږدېزې پیړۍ څخه لا هم لرغونی دی . حبیبي وایي چې په پهلوي لېکدود کې د 'زاول د پاچایانو نوم' ، ' زوب ملکا' وو چې آرامي ملکاهوزوارش باید 'زاب شاه ' یا ' زابل خدای' وي. (۹) خو اروا ښاد حبیبي تر دې مخکې ندی تللی چې څرگنده شي آیا دغه لېکدود له پهلوي پارتي یا له زیږدیزې پيړۍ مخکې د اشکاني پارتي او یا د دریمې زیږدیزې پيړۍ له پهلوي ساساني سره تړاو لري؟ خو د ایران پوه ارواښاد سعید نفیسي له یاددښت څخه څرگندیږي چې د پهلوی د لېکدود په یادولو د ارواښاد حبیبي موخه له ساساني پهلوي څخه وه. نفیسي زیاتوي : د دغې سېمې په سـِکو کې په تـُخاري ژبې او لېکدود کې چې له یوناني څخه یې را ایستلې د دغې سېمې د پاچایانو نومونه او سر نومونه ،"شاهوزابولا Shaho-Zabula ' لېکل شوي او په پهلوي ژبې او لېکدود کې 'زاب ملکا' راغلی او څرگنده ده چې د 'ملکا' وییکی هوزارش او له آرامي ژبې راغلی او په ایراني ژبو کې 'زاب شاه' ویل شوی دی . باید ووایم چې په دې تړاو هیڅ شک او شوپیان نسته چې په پهلوي کې د زابل کره نوم ' زاب' وو او 'زابل' د دغه وییکي تخاري لېکلې بڼه ده (۱۰)
له دې امله کله چې زابلستان وایو ،ایا کولای شو زابلستان د 'زاب ملکا' ټاټوبې یا د پاچایانو ټاټوبی و انگیرو؟ خو منطقي به دا وي چې 'زابل' یا 'زاول' د تخاري هفتالي له ټــَـبـرونو څخه یو ټبر وگڼو او په ترڅ کی یې زابلستان د دغه توکم ټاټوبی وبـَلو، د بېلگې په توگه د بلوڅانو ټاټوبي ته بلوڅستان وایو ، د تاجېکانو ته تاجکستان ، د ازبکانو ته ازبکستان ، د ترکمنانو ته ترکمنستان او د افغانانو ته افغانستان او نور.
هرگوره د حبیبي پروینا د عربانو تر راتگ او د اسلام تر خپرېدلو پورې د هپتالیانو (یا ابدالیانو) پاتې شونې په زابلستان کې وې او ډبر لېکې یې لا تر اوسه په اروزگان او د قندهار په شمال کې شته. د یوې سترې کېندل شوې ډبرې پرمخ د هپتالي پاچا نوم د 'بگوس شاه زاول مهرزی' چې (بزرگ شاه زاول مهرزی) لوستل کېږي ډیره شوني ښکاري چې هماغه مهیراکولا وي (۱۱)
د هندوکش په سویل کې د هفتالیانو د ځواک او واک په تړاو بوسورت وایي : افغانستان ته د اسلام له راتگه لږ تر لږه یوه پیړۍ وروسته د سویلي هندوکش هپتالي واکمنانو د بیلگې په توگه تورامانا (څه نا څه له ۴۹۰ تز ۵۱۵ ز پورې) او مهیراکولا (څه نا څه له ۵۱۵ تر ۵۴۴ ز پورې) د هند په شمال کې لویه سترواکي جوړه کړې وه. د وخت په تېرېدلو د هند شمال ته د لاس اچـَونو لړۍ سسته شوه او واک یې د لوېدنې کندې ته نېږدې شو خو د هندوکش په سویل او ختېز کې هپتالي واکمنو د سېمه ییزو چارواکو په توگه خپلې واکمنۍ ته دوام ورکړ او په یاد به مو وي چې دغو واکمنو چارواکو د زنبیل (یا رتیبل) درناو نوم درلود. د معاویه له خلافته نیولې تر هارون الرشېده او د صفاري د لومړنیو واکمنانو تر مهاله په دغې اوږد مهالې دورې کې د دغه درناو نوم را منځ ته کېدنه څرگندوي چې 'زنبیل' یا ' رتبیل' په چورلټ ډول د پاچایانو د لړۍ یو درناو نوم وو نه د کوم ځانگړي سړي نوم (۱۲). د بوسورت له دغونغوتو داسې انگیرل کېږي چې زنبیل شاهان پر 'هفتالي ' یا 'یفتالي' توکمونو پورې تړلي پاچایان ول چې له اسلامي لښکرو سره یې له دوه سوه کالو څخه زیاته دوره کې د بـُست کابل د سیمو په لمنو کې نښتې او جگړې کړي او کله یې عرب مشرانو ته د سولې د حق تر نامه لاندې د باج په ورکړي د کابل د وگړو له سرونو د هغوی د اورگډۍ اوغوبل مخه نیولې او تر ۲۵۸ هجري پورې یې (کله چې یعقوب لیث د کابل پر نیونې بریالی او د اسلام دین یې خپور کړ) خپله خپلواکي ساتلې وه (۱۳).
پوهاند حبیبي د افغانستان په لنډ تاریخ (تأریخ مختصر افغانستان) کې د ابدالیانو په اړه په لنډیز یوه کوشنۍ خو بډایه څیړنه کړي او لیکي : په اسلامي دوره کې لومړی نامتو سړی د (ابدال = اودال) د ترین زوی د شرخبون لمسی د سربڼ کړوسې او د دراني ټـبر نامتو نېکه دی چې په ۴۴۰ هجري یا ۱۰۴۸ زیږدیز کی یې د سلیمان د غره په لمنوکې د پښتـنو ټـبرونه تر ځان را ټول کړي ول. د هغه له زوزات یا نسله ملک سلیمان چې د زیرک په نامتو نوم پیژندل کېده ، افغاني توکمونه د سلیمان له غره څخه د کندهار سیمې ته راوستل او هلته یې مېشت کړل او د خپل ژوند په وروستیو کې ملک بارک خپل زوی په یوې توکمیزې جرگې کې خپل ځای ناستی کړ او له بارکه وروسته ، د زیرک بل زوی پوپل د توکم مشري پر غاړه واخیستله او له ۶۵ کلنې مشرۍ او له ۸۹ کالو ژوند وروسته سترگې یې له نړۍ پټې کړې. وروسته د پوپل زوی ملک حبیب د پلار ځای ناستی شو او تر هغه وروسته ملک بامي (بامي زي پر هغه اړه لري) د کندهار د افغاني توکم مشر سو چې له سلطان سکندر لودي ( له ۸۵۵ تر ۹۰۰ قمري = ۱۴۵۱ تر ۱۴۸۸ ز پورې) سره یې د دوستۍ نیږدې اړیکې درلودلې. له ملک بامي وروسته د کاني زوی د بامي لمسی ملک بهلول او له هغه وروسته د ملک بهلول نامتو زوی ملک صالح د افغاني توکمونو مشران شول. صالح له شیرشاه سوري (له ۹۴۷ تر ۹۶۰ هجري ) (۱۵۳۹ تر ۱۵۵۴ ز) سره د دوستۍ اړیکې درلودلې. له ملک صالح وروسته د هغه ورور ملک سدو (دسدوزیو ستر نېکه) په کندهار کې په یوې توکمیزې جرگې کې د افغاني توکمونو مشري پر غاړه واخیستله. ملک سدو د سید جماالدین افغاني او لکهارت د وینا پر بنسټ لومړي صفوي عباس په کندهار کې د ابدالي توکم د لوی مشر په توگه په رسمیت پیژندلی وو (۱۴) ملک سدو (په ۹۴۵ هجري /۱۵۳۸ ز کال کې زیږېدلی ) خپله پلازمېنه د کندهار ارغسان غوره کړه. کله چې ملک سدو ۷۵ کلنۍ ته ورسېده په یوې توکمیزې جرگې کې د خپلو پینځو زامنو: (خضرخان مغدود یا (مودود) ، زعفران خان ، کامران خان ، بهادر خان) له منځه یې خپل مشر زوی خضر خان خپل ځای ناستی وټاکه. په ۱۰۳۶ هجري/ ۱۶۲۶ ز کال کې خضر خان له نړۍ سترگې پټې کړې او د هغه پرځای ملک مغدود یا مودود کښیناسته. ملک مودود د خپل پلار ملک سدو د سیاست برخلاف چې له لومړي شاه عباس سره یې د دوستۍ اړیکې درلودلې د هند د ستر واک شاه جهان پاچا په ملاتړ را پورته سو او له خپلو ټبرونو سره یې یوځای پر کال ۱۰۴۷ هجري = ۱۶۳۷ ز د کندهار په سوبې کې له شاه جهان سره مرسته وکړه او له دې امله دغه ورونه د شاه جهان له پلوه د کندهار د کرښو د ساتونکو په توگه وپیژندل شول. ملک مغدود او ورو یې کامران (د کلېد کامراني = د بریا کونجي لیکوال) پر کال ۱۷۴۰ ز کې ډیلي ته ولاړ او شاه جهان ورته د تودو ولولو په ترڅ کې ښه راغلاست وویل (۱۵).
د هند او ایران دولتونه د کندهار د ښار او ولایت د نیولو لپاره تل د افغاني توکمونو همکارۍ او همغږۍ ته اړ ول او شک او شوپیان نشته چې خپلو موخو ته د رسېدلو په پار د افغاني توکمونو د را خپلولو لپاره د هغوی مشرانو ته د وړیا ځمکو (ډالۍ شوې او شرطي ځمکې) په ورکړه او یا د درناو نومونو اونورو امتیازونو د ورکړې له لارې په درغلنې هغوی پر ځان را تاوول او بیا به یې لښکرې پرې را وڅرخولې. په دې منځ کې د دغې غولوونکې تگلارې پربنسټ د واک تــَلـه د دواړسیالو غاړو په گټه تاویدله او سوبمن دولت به د خپلې خوښې او ملاتړ توکمیز مشر ته پالنه ورکوله او د هغه ملاتړ به یې کاوه او مخالف توکمونه به یې تر دې کچې و ټکول او یا به یې دومره و زپیښل چې له خپل پلرني ټاټوبي څخه به شړوني ته اړ شول. او له دې لارې یې د خپل واک د ټېنگولو لپاره د افغاني توکمونو په منځ کې د دښمنې د رېښو غځولو ته لاره پرانیستله. په خواشینۍ کله چې د افغاني توکمونو مشران د یوه پیاوړي گاونډوي هېواد (هند یا ایران) تر پالنې لاندې راتلل پرته له دې چې پوه شي نو خپلې رېښې به یې په خپل لاس را ورېبلې او مخکې لدې چې د میرڅي پښې ور لنډې کړي د خپلو سیالو مشرانو او یا هم د خپل خیل او خټک او یا د ټبر چاڼـَولو ته به یې ملا را وتړله.
فرهنگ په دې تړاو لېکي : د ابدالي او غلزایي په ټولنیز جوړښت کې چې ځمکواله او توکمیزه بېلگه یې درلودله له پردې واکمنۍ سره سره د دغو توکمونو غړو بیا هم خپلو خانانو او ملکانو ته غاړه ایښودله او د هغوی له لارې به یې له پردې دولت سره اړېکه ټېنگوله. د نیغ پرنیغې واکمنې لپاره د ایران د دولت هڅې د توکمونو له جوړښت سره ټکر خوړ او ټولې منډې ترړې به نېمگړې پاتې شوې ، نو له دې امله صفوي شاه عباس و پتېېله چې ایراني چارواکي دې خپلې کړنې د توکمونو د مشرانو له لارې چې بیا یې لوی راهیټ (کلانتر) وبلل ، تر سره کړي. د ابدالي د توکم لومړی لوی راهیټ چې نوم یې په تأریخ کې لېکل شوی د پوپلزي له توکمه ملک سدو دی. نوموړي په ۱۶۲۲ ز کال کې د ډیلي د واکمنو له لاسه د کندهار د ښار په نیولوکې له ایراني واکمنو سره مرسته وکړه او د صفوي (لومړي شاه عباس) له پلوه د ابدالي توکم د مشر په توگه و پېژاندل شو. وروسته د ډیلي واکمن د صفوي واکمن علیمردان خان په مرسته چې د ایران له صفوي دولت څخه یې مخ اړولی وو د علیزیو او د ملک سدو د پوپلزیو سیالو ټبرونو په ملاتړیو ځل بیا پر کندهار منگولې ښخې کړې .په ۱۶۳۹ ز کال کې صفویان بیا پر ښار را وکټېدل او هغوی د صفویانو له ویرې هند ته په شا شول او د اورنگ زیب له پلوه په ملتان کې مېشت شول (۱۶).
د صفویانو او نادرشاه افشار د تأریخ نامتو لېکوال لکهارت د صفوي د لړۍ د پای په خپل کتاب کې لېکې چې : (غلزیو د لومړي ځل لپاره د لومړي شاه عباس د پاچاهۍ (د اولسمې پیړۍ نېمایي) پر مهال ارزښتمنتوب ترلاسه کړ او وروسته له هغې چې د ابدالیانو د زور او تیریو له امله له کندهاره هرات ته د سېمې د بدلولو لپاره اړ شول نو د غلزیو دویم ټبر په کندهار او زمېنداوَر کې څه ناڅه ارزښت وموند ځکه چې غلزیو خپل دود ته له ټېنگې گروهنې سره سره پرکندهار یې د هندي مغولانو د واکمنۍ پرځای ،صفوي واکمني او واکمن ته د لومړیتوب په سترگه کتل او لامل یې د لومړي شاه عباس ښه او خپلواک چال چلند وو)(۱۷)
د دغې لېکنې د شالېد پربنسټ ، د صفوي د دولت د بیلتون پالنې او د بَـډې د ورکړې تگلارې او د غلزیو په ملاتړ د شاه عباس ډیرې لیوالتیا پرابدالیانو د غلزیو د پخور یا فشار لامل وو او دغه چاره د دې لامل شوه چې ملک مودود او ټبر یې د شاه جهان په ملاتړ راپاڅېدل او د کندهار د نیولو لپاره یې د مغولي لښکر ملا ور وتړله او کله چې بیا هم صفوي دولت کندهار په خپله ولکه کې راووست نو یو ځل بیا ابدالیان د خپلو سیالو افغاني ټبرونو تر پخور او د صفوي واکمنو د زورواکۍ تر سټک لاندې راغلل چې یو شمیر یې هند ته په کډوال کېدلو یا فراه او هرات ته په تېښتې اړ شول. د لکهارت پر وینا لومړي شاه عباس دغه تگلاره کټ مټ په سُـني کردانو کې پلې کړه او له هغوی سره یې وَرته چلند وکړ او یو شمیر کـُردي ټبرونه او توکمیزې ډلې یې د خراسان قوچان ته په شړونې اړ کړلې.
د لکهارت پروینا دهغو ابدالیانو شمیر چې د اتلسمې پیړې په پیلیزو شیبو کې په هرات او فراه کې یې استوگنه درلودله ۶۰ زرو کورنېو ته رسېدله. (۱۸) د دغسې یوې غټي بشري ډلې کډ والېدنه په خپله د صفوي رژیم ناتار او تیرغمالي ته نغوته کوي چې په کندهار کې د ناتارگرو واکمنو لکه گورگین (۱۷۰۴ ۱۷۰۹)، او پرابدالیانو له برمانټه گرۍ اووحشت څخه د ډک تیري له لارو تر سره شوې وه. او څرنگه چې د لکهارت وینا ته مو نغوته وکړه د لومړي شاه عباس په وخت کې یو شمیر ابدالیان د هرات څیرمو سیمو ته په گډوالي اړ شوي ول.
افغاني څیړونکي عبدالباري جهاني د مجمع التواریخ له وینا لېکي چې : د ۱۰۰۰ هجري قمري په شا او خوا کې ابدالیان د کابل له کوهستانه چې د هغوی پلرنی ټاټوبی وو د یوشمیر لاملونو له امله را ووتل او د هرات په څیرمو سېمو کې مېشت شول. هغوی په دوبیو کې په بادغیس او په ژمیو کې به په اوبــِه او شافلان کې د هرات په ختېز کې بوختېدل. ویل کیږي چې د شاه سلیمان او د هغه د زوی سلطان حسین صفوي (۱۶۹۴ ۱۷۲۲ ز) د واکمنۍ پر مهال د هرات په شا او خوا کې د هغوی شمیره ۶۰ کورنېو ته رسېدله. صفوي واکمنو هغوی ته په درناوي کتل او د دغه ټـبر مشرانو ته به یې درناو نومونه ورکول. صفوي پاچایانو وَرته چال چلند له غلزیو سره هم کاوه او د هغوی مشر به یې پاچا یا سلطان باله.
ښاغلی جهاني د مجمع التواریخ له وینا لېکي او زیاتوي چې د صفوي شاه سلیمان د پاچاهۍ په وروستیو کې د ابدالي توکم سروال حیات سلطان د هرات د واکمن له یوه مالېه ټولونکي سره شخړه وکړه او په پای کې مالیه ټولونکی و وژل سو. حیات سلطان او ورور یې لښکر خان د صفوي واکمن له ویرې د خپل د ټبر له پېنځو یا شپږ زرو تنو سره ملتان ته و خوځېد. (۱۹).
د مجمع التواریخ په دغه لېږد یا روایت کې دوه ټکي د غور اوڅېړنې وړ دی .
لومړی په هېڅ افغاني لېکل شویو سرچینو کې داسې نغوته نه ده شوي چې گڼې د تاریخ په اوږدو کې دې مخکې او یا وروسته له اسلامه د کابل کوهستان د ابدالیانو د پلرني یا څېرمه ییز ټاټوبې په توگه را په گوته کړي. یو شمېر افغاني تأریخ لېکونکي لکه : فیض محمد کاتب ، کهزاد ، حبیبي ، غبار ، فرهنگ ، پوهاند میرحسین شاه ، پوهاند محمد علي زُ هـَما او پوهاند کاکړ یو یې هم په خپلو لېکنو کې دغسې یوه ټکي ته نغوته نده کړې. نو لدې څرگندیږي چې د مجمع التواریخ د لېکوال دغه انگېرنه او ادعا بې بنسټه او د منلو وړ نده. د پوهاند حبیبي وینا چې د تأریخي لاسوندو پر بنسټ ولاړه ده ، ۱۰۰۰ هجري قمري کال چې له ۱۵۹۳ زېږدېز سره سمون خوري د لومړي شاه عباس د واکمني کال دی او د لومړي شاه عباس د واکمني پرمهال ابدالیانو د کندهار په ارغسان کې د ملک سدو تر مشرۍ لاندې ژوند کاوه. څرنگه چې پورته مو وویل ملک سدو د صفوي شاه عباس له پلوه د ابدالیانو د مشر او د راهېټ (کلانتر) په توگه او له ملک سدو وروسته زوی یې ملک خضر خان په همدغه نامه پېژاندل کېده .
دویم : د سلطان خدا داد زوی حیات سلطان د دویم شاه عباس ، شاه سلیمان او صفوي سلطان حسین شاه هممهالی او د پوهاند حبیبي د لیکنې پر بنسټ د کندهار استوگن وو نه د هرات چې گڼې د هرات واکمن دې ورپسې مالیه ټولوونکی ولېږي او په پای کې دې ووژل سي. وروسته به وگورو حیات سلطان د خپل د اکا د زوی دولت خان چې د دویم شاه عباس او صفوي سلطان حیسن د واکمنۍ پر مهال یو پیاوړی او مخور سړی وو، ترزبېښاک او بې پېرزوېنې لاندې راځي او له خپل ورور او اړوندو کسانو سره اړایستل کېږي چې له خپل ټاټوبې شهرصفا او کورڅخه ملتان ته کډه شي.

د حیات سلطان پلار ، سلطان خدا داد او ورور یې شیرخان چې د خضرخان زامن ول د خپل تره ملک مودود له وژل کېدلو وروسته ( په ۱۶۴۳ ز کې د هند له بابري واکمن سره په جگړه کې ) د ابدالي ټـبر مشري په لاس کې ونېوله. سلطان خدا داد هغه سړی دی چې د توکمیزو جرگو د جوړولو او د دوستۍ د اړیکو د ټېنگولو له لارې یې په کلات (زابل) کې له مېشتو غلجیو ټبرونو سره د ابدالي ټبر تاو تریخوالی ، زړه بډواله او اختلاف اوار کړل. په پای کې هغه له سلطان ملخي توخي ( د غلجیو د ټبر له مشر) سره په دغو جرگو کې دوه اړخیزه پوهاوي ته ورسېد او تړون یې وکړ چې د دواړو اړخونو د واکمنۍ لمن دې د کندهار د لوېدېځ په پینځوس مایلي واټن کې د جلدک سېمه او د گرماب پل سنگی (ډبرین پـُِل) وي. له دغه تړون او پوهاوي وروسته دوی د خپلې واکمنۍ لمنه د ژوب او بوري او د سلیمان د غره تر لمنو و غځوله. په دغه وخت کې د سدوزیو وروڼو پلازمېنه په ټولېز ډول د کندهار ختېز ته د ۳۰ مایلو په واټن کې د شهر صفا په سېمه کې وه.
پوهاند حبېبي وایي چې : د ډیلي له درباره شیرخان ته چې سلطان خدا داد ورور او د خضرخان زوی وو د شهزادگي درناو نوم ورکړل شو حال دا چې د صفوي دربار هم هغوی د میرزا (شهزادگي) په درناو نوم پیژندل. یوځل شیرخان د کندهار له صفوي واکمن سره و نښته او نه یوازې صفوي ځواک یې د 'کوژک' په غاښي کې دړې وړې کړ بلکه هغه خپل د اکا زوی حسین خان (د مغدود زوی) هم په گونډو کړ او اړ شو چې ملتان ته په شا شي او د هند د مغولي سترواک اورنگ زېب (عالمگېر) له پلوه هغوی ته په ملتان کې ځایونه او آړوتي (شرطیه) ځمکې ورکړل شوې. د احمدشاه بابا په وخت کې ابدالي شجاع خان او د تېمورشاه په وخت کې ابدالي شریف خان او رکن الدوله مظفرخان د ملتان سمبالوونکي یا ناظمان (واکمنان) ټاکل شوي ول چې ټول یې د همدغه سدوزي حسین خان له پښته ول (۲۰)
له شیرخانه وروسته سرمست خان او له سرمست خانه وروسته زوی یې دولت خان د کندهار د کرښو د ساتونکو پر نامه وپیژندل شول. مخکې وویل شوی چې د پارس او هند دولتونو د افغاني توکمونو دواړه مشران د درناو نومونو ،درغلنې ، ډالیو او د دریز او رتبو د ژمنو، د ځمکو او آړوتو ځمکنیو شتمنیو له لارې خپل ځان ته لیواله کول. د بېلگې په توگه صفوي دویم عباس د ۱۰۵۹ هجري / ۱۶۴۹ ز کال په لومړیو کې د یوه لېک په ترڅ کې دولت خان ته لېکلي ول چې دې یې د کندهار د کوټوالۍ ایالت پناه کوټوال بللی او د حکومت له پلوه یې ورته په ولکې لاندې هېوادونو کې د یوه لوی ولایت د ورکړې ژمنه کړې وه چې ساری به یې په ایران او هندوستان کې نه وي. (۲۱) د ډیلي دربار هم د افغاني خانانو په تړاو وَرته چال چلند درلود د بېلگې په ډول سلطان محمد دراني (د تأریخ سلطاني څښتن) د هند د سترواک اورنگزیب د شاه جهان زوی آرلېک یا منشور د سلطان ملخي توخي په کور کې لوستلی وو. (۲۲) او دا هماغه کورنۍ ده چې د واکمنۍ او مخورتوب لمنه یې د زابل له کلاته تر غزني غحېدلې وه.
همدا چې سدوزي دولت خپل ځان تر ډیرې کچې پياوړی ولید نو د خپلې واکمنۍ او مخورتوب لمنه یې (د سلطان ملخي د کورنۍ د واکمنۍ لمنې ته په لاس اَ چـَولو) تر غزني او د سلیمان تر غرونو خپره کړه. که څه هم اروا ښاد پوهاند حبیبي د غلزیو د ځمکو پر سر د سدوزي دولت خان او د سلطان ملخي د ځای ناستو تر منځ د نښتو په تړاو څه نه وایي، خو د غزني تر کرښو او د سلیمان تر غرونو پورې د دولت خان د واکمنۍ د پراخولو په اړه خبرې کوي او دغه کار د ځمکوالې توکمیزې ټولنې په منځ کې له یوې خوا او د گاونډیو هېوادونو د سیالیو د لوخړو او اورونو په منځ کې له بلې خوا له خونړیو جگړو پرته چورلټ ناشونی کار دی. شک او شوپیان نشته چې دولت خان د تورو او شلگرو یا نېزوپه مټ و کولای شول خپله واکمني د سلطان ملخي په ځمکنۍ واکمنۍ کې پراخه کړي، دې ته کټ مټ د لومړي شاه عباس د واکمنۍ په وروستیو وختونو کې غلزیو د ابدالیو پر سېمې یرغل وکړ او هغوی یې هرات ته په کډوال کېدلو اړ کړل.

دولت خان چې له دغوسوبو او بریاوو وروسته د واکمنۍ په خوبونو کې مسېدلې او نشه وو ، له یوې خوا یې د کندهار د صفوي واکمن پر وړاندې د سرغړاوي او بلوا پاڅون را پورته کړ او د کورواکۍ او خپلواکۍ نغارې یې ودربولې او له بلې خوا یې خپل تربرونه (حیات سلطان او ورور یې لښکر خان او د سلطان خدا داد زامن) دومره وزبېښل چې هغوی ټول یې اړ ایستل چې له خپلو ټولو پلرنیو شتمنیو او ځمکو څخه لاس پر سر شي او په دې ترڅ کې څه نا څه شپږ زره ابدالي کورنۍ ملتان ته کډوالې شوې. حبیبي وایي چې ، سدوزي دولت خان د پـنځوسو کالو په اوږدو کې له کندهاره تر غزني پورې واکمني وکړه او د صفوي دولت د بیگلر بیگي (والي) او محمد زمانخان د واکمنۍ لاس یې یوازې د کندهار د کوټوالۍ په د یوالونو کې ور لنډ کړې وو. (۲۳)
فرهنگ هم د سدوزي دولت له ځواکمنوالي څخه خبره کوي او په کندهار کې د یې د ترېنگلي اکر او حالت لامل د دولت خان پاڅون گڼلی او وایي : د سدو خان له پښته د سدوزيو د ټـبـر راهېټ یا کلانتر دولت خان د خپل توکمیز مخورتوب په ملاتړ په کندهار کې له صفوي والي څخه سرغړاونه وکړه او په دغې سیمې اکر او حالت کړکېچن کړ. د اصفهان دربار پرېکړه وکړه چې د دولت د ټکونې لپاره په کندهار کې ټک سری او زمبک (سختگیر او با انظباط) والي و ټاکي او د دغه د تر سره کولو لپاره یې د گئورگى و ختنک په نامه تن نوی گـُرجي مسلمان شوی چې په تاوتریخوالي ،پرغزناکۍ او قهر او بد چال چلند کې نوم درلود و ټاکه . گئورگى چې افغانانو د گرگین پر نامه پېژانده د شاهنواز خان او بیگلر بیگي یا حاکم اعلی د درناو نوم په لرلو سره په ۱۷۰۴ کال کې د گرجیانو او قزلباشانو له ډلو څخه جوړ یوه ځواک سره کندهار ته راغی او هڅه یې وکړه چې د خانانو او سېمه یېزو واکمنو مختورتوب ته د پای ټکی کښېږدي او په کندهار کې د مرکزتر نېغ څار لاندې یوه اداره رامنځ ته کړي. خو دغه سړی له خپلو ټولو ځانگړتیاوو سره سره یو درغلن سړی هم وو او په لومړي سر کې یې د دولت خان له سیالو ابدالي مشرانو د مېنې تارونه و غځول او د غلزیو له مشرانو څخه یې نامتوهوتک امیرخان چې د میرویس په نامه پیژندل کیږي د پاموړ و گرځاوه (۲۴)
گرگین چې درغلن او دوه مخی سړی وو کله چې کندهار ته را ورسېد ، نو د کندهار د ټبرونو په ځانگړې توگه د غلېزیو په منځ کې یې مخوراو نامتو میرویس خان چې د خپل ښه چال چلند له امله وگړو ورته په ټېنگ درناوی درلود د پاموړ وگرځاوه او خپله پاملرنه یې د دولت خان او د هغه د ټـبر پر پرزبېښلو او ځورلو نېغه کړه. هغه د ابدالي د ټـبر یو شمیر سیال کسان وموندل او له هغوي څخه یې د دولت خان په نېولو کې د مرستې غوښتنه وکړه. په خواشېنۍ چې دغو لنډ باورو سیالانو (غزتخان او اتل خان سدوزي) د یوې تورې شپې په نېمایي تور تم کې گرگین او د هغه وینې څښونکی لښکر شهر صفا (د کندهارد ختېزپه ۳۰ مایلي واټن کې) د دولت خان تر کلا راوست. د گرگین ځواکونه تر کلا را تاو شول ، د کلا ور یې ور مات کړ او کلا ته ور ننوتل. گرگین د سترگو په رپ کې دولت خان وواژه او وروسته د هغه زوی نظر محمد خان د گرجي لښکر په غیشواو شلگرو مړکړ. او د دولت دوه نور زامن ، رستم خان او محمد زمان خان د شپې له تیارې څخه په گټې اخیستنې په تېښته بریالي شول او ځانونه یې ارغسان د خپل د ټبر زړه ته ورسول. د دغې پېښې له خبرېدا سره سم د ارغسان ابدالیو وسلې را پورته کړې او له گرگین او د هغه له لښکرڅخه یې د غچ اخېستلو ژمنه وکړه. گرگین له دغه اکر او حالت څخه په ویره کې ولوېده او سولې ته یې غاړه کښېښودله او د دولت خان زوی رستم خان یې د ټـبـر د مشر په توگه په رسمېت وپیژانده او د ابدالي ټـبرد راتلونکو شونو پېښېدونکو غښکو او خطرونو د مخنیوۍ لپاره یې له رستم خانه ، محمد زمان خان (د ستر احمد شاه بابا پلار) د یرغمل په توگه وغوښت او په بېړه یې د ساتونکو تر غیشو لاندې کرمان ته ولېږه چې هلته د یرغمل په توگه تر څار لاندې واوسي. گرگین څلور کله وروسته یې رستم خان هم په چل او درغلنې زېندۍ کړ . او بیا یې د شلگرې یا نېزې په زور د ارغسان له سېمې څخه یې ټول ابدالیان د گرشک او فراه ترمنځ ( په بې اوبو او بې وښو دښتو کې ) شړونې ته اړ کړل . ابدالیانو بله لاره نه درلودله مگر دا چې د شورابک او د فراه په دښتو کې په شپنتوب او پوَندگلوي بوخت شي او یوه برخه یې هم د هرات د ولایت او د اسفزار په څېرمو سیمو کې خوره وره شوه. په بل اړخ کې گرگین له غلجیو سره ښه چال چلند وکړ او د غلزیو د دوستۍ د راخپلولو لپاره یې د ابدالیو یبره ورې (حاصلخیزه ) ځمکې د غلزیو د ټـبر مشرانو ته ورکړې (۱۷۰۷ ز) (۲۵) او له دې لارې یې د افغاني توکمونو ترمنځ د دښمنۍ او بیلتون پالنې زړي وکرل او هر څومره یې چې کولای سوای د ابدالیو او غلزیو ترمنځ سیالۍ کې اورلړونی وواهه او غوړي یې پرې ور توی کړل.
په دغو وختونو کې د هغو ابدالیانو شمېره چې د صفوي دولت د زبر ځواکې واکمنۍ له امله له خپل پلرني ټاټوبي (ارغسان او شهر صفا ) څخه بې برخې شوي ول او د هرات او سبزوار (شېنډنډ) په سېمې کې کډوال ول تر ۶۰ زرو کورنیو ته رسېدله.
د شاه سلیمان او سلطان شاه حسین په وختونو کې په هرات کې د ۶۰ زرو ابدالي کورنېو له شتون څخه ښاغلی باري جهاني په هـَک پـَک والي زیاتوي چې : د یوه توکم په غټ شمېر کډه کېدنه یا د اوږده مهال په اوږدو کې تر سره شوې او یا داچې کومه ستره ویرلړلې او خونړۍ پېښه رامنځ ته شوی چې دومره پښتانه دې له خپل پلرني ټاټوبي او کور څخه دغه ځای ته را کډه شوي وي (۲۶).
د دغې لېکنې پر گروهنې د اتلسمې پیړۍ په پیل کې په هرات کې د ۶۰ زرو ابدالي کورنېو شته والی یوه لویه شمېره ده او هر پوه او ځیر سړی هک پک کولو او گومان کولو ته اړ باسي چې د دغسې یوې ډله ییزې کډه کېدنې په تړاو په سوچونو او انگیرنو کې ډوب شي. له همدې امله ماته د انگریز ي څېړونکي او د نظر خاوند پوه بوسورت خبرې په یاد راځي چې د هرات او تخارستان په کرښو کې د قتیبه پر نامه د یوه عربي اورگډي وینې بهوونکي سروال د تورو وهلو په تړاو یې کړې او هپتالیانو د وروستني ستر لارښود نیزک له ښاد نامو څخه په یادونې وایي : د هغه مقاومت هغه وخت پای ته ورسېده کله چې په ۸۷ قمري (۷۰۵ ز) کې قیبه مسلم پر قرآن د سوگند او د پناه وړنې او خوندیتوب د ژمنې په کولو په درغلنې نېزک ونیو او ویې واژه. د نیزک جنگیالي چې د هغه له اړوندو ټـبرونو څخه ول د خپل لارښود مشر له پوپناکېدنې وروسته پرته له شک او شوپیانه د هرات په شمال یعنی په بادغیس او د بالامرغاب او د هرات په نورو شنو رغیاڼو کې په خپل کلیوالي او پوندگلوي ژوند بوخت شول او شمیر یې په اتلسمې پیړۍ کې چې له نورو ابدالیانو سره د هرات څېرمه سېمو ته په شړوني اړایستل شوي ول تر ۶۰ زرو کورنېو پورې رسېده.
کله چې هغوی ولېدل او و یې اورېدل چې کندهارمیشتو غلزیو ټـبرونو و کولای شول د صفوي واکمنۍ منگولې له خپله سره لېري کړي او خپله کوراکي تر لاسه کړي نو په ملتان کې د سلطان حیات خان زوی عبدالله خان ته یې خبر ور کړ او له هغه یې وغوښتل چې هرات ته ورشي او د هغوی مشري په غاړه واخلي چې د صفوي د تنگ لېدې ، متعصبې او ناتارگرې واکمنۍ منگولې دې د خپلواکۍ د څپو په پاڅون کې د هغوی له غاړې ورلنډ کړي اوهمداسې یې وکړل. په راتلونکي برخه کې به د صفوي واکمنۍ پروړاندې د ابدالیانو له پاڅون او یون څخه خبري وکړو
پای
۲۰۰۸/۷/۲۲

اخځ او سرچینې

١- پوهاندحبيبى، تاريخ مختصرا فغانستان، نجمن تاريخ خپرونه، کابل، ١٣٤٩ش، پ ٢٣٤
۲- معصوم هوتک، پښتني قبیلې او روایتي شجرې، پ ٤٤
۳-تاريخ طبرى، د ابوالقاسم پاينده ژباړه، ۵ ټوک ، پ٢١٥١
۴- اکادميسين داکترجاويد، اوستا، سوئد ١٩٩٩، پ ٥٨
۵- پوهاند حبیبی،تاریخ مختصر افغانستان،پ ۷۹- ۸۰
۶-ادموندکليفوردبوسورت،تاريخ سيستان( ازآمدن اعراب تا برآمدن صفاريان)، د حسن انوشه ژباړه، د تهران ١٣٧٤ چاپ، پ ٣٩-٤٠
۷- دغه طالقان د تخارستان له طالقانه جلا د جوزجان یا گوزگان له اړوندو سېمو د اندخوی په لوېدېځ کې مرو رود (مرغاب) ته نېږدې چیچکو ته څېرمه وو ( سرزمین های خلافت شرقي پ ۴۴۹ )
۸-حبیبی، هماغه اثر، پ ۷۹-۷۷
۹-پوهاندحبیبی، هفت کتیبه قدیم، پ۷
۱۰- تعلیقات تاریخ بیهقی،ج۳، پ ۱۱۵۱، د سعید نفیسی چاپ ،نیزرک: سیستان، سرزمین ماسه ها وحماسه ها، ټوک۲، پ ۱۴۶،د افغانستان د علومو د اکاډمۍ چاپ ،غوایی ۱۳۶۷ش
۱۱- حبیبی، تاریخ مختصر افغانستان، پ ٢٣٤،۷۹
۱۲- بوسورت ،تاریخ سيستان، پ۷۸ ،۷۹
۱۳- د زنبیل شاهانو او د کابل د وگړو د پاڅون او مقاومت په اړه د نورو مالوماتو د ترلاسه کولو لپاره وگورﺉ ، حماسه قیامها اتمه څپرکۍ له همدغې لېکنې (ا. سیستاني ژ)
۱۴- حبیبی، هماغه اثر، پ ۲۳۴، لکهارت، انقراض سلسله صفويهد مصطفى قلى عماد ژباړه، چاپ ١٣٦٤،تهران، پ ١١٠
۱۵- حبیبی،تاریخ مختصر افغانستان،پ ۲٣۵
۱۶-فرهنگ، افغانستان درپنج قرن اخیر،ټوک ۱، پ۷۴- ۷۵
۱۷- لکهارت، انقراض سلسله صفویه، پ ۱۶۳- ۱۶۴
۱۸- لهارت، هماغه اثر، هماغلته
۱۹-باري جهاني، هرات، پښتانه او لویه لوبه، پ ۱۳۹
۲۰- حبیبی ، هماغه، پ ۲۳۶
۲۱- حبیبی، هماغه، پ ۲۳۶، لکهارت، هماغه اثر،پ ١١١
۲۲-غبار،حبیبی، مختصر، پ۲۳۲
۲۳- حبيبى ، تاريخ مختصر افغانستان، ابداليان پ٢٣٤
۲۴ - فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخير، ټوک ١، پ ٧٥
۲۵- غبار، افغانستان درمسیرتاریخ، ټوک۱،پ ۳۱۷
۲۶- باري جهاني، هرات، پښتانه او لویه لوبه، پ ۱۳۹