په افغانستان کی دملاریادتداوی ملی پروتوکول

په افغانستان کی دملاریادتداوی ملی پروتوکول :
تعریف :
د افغانستان په سطح د ملاریا ناروغی د تداوی لپاره د ملاریا او لشمانیا د کنټرول ملی پروګرام او عامی روغتیا د یو رسمی سند و پالیسی څخه عبارت دی
 Ø¯ غير ا ختلاطی ملاريا تداوی :
 مشکوک یا کلینیکی واقعات
 په لابراتوار کی تائید شوی فلسيپارم
 په لابراتوار کی تائید شوی وايوکس
 په حامله ښځو کی د ملاريا تداوی
 د ملاریا اول خط تداوی
 د ملاریا دوم خط تداوی
د شديدی یا اختلاطی ملاريا تداوی :
 د شديدی ملاريا تداوی (مشکوکه یا کلینیکی )
 په لابراتوار کی تائید شوی فلسيپارم ملاريا
 په حامله ښځو کی د ملاریا تداوی
 د ملاريا تداوی د مرض د معمول حد څخه د زیاتو واقعاتو(Outbreak) په صورت کی
 د ملاریا وقایه
د واقعاتو تعريف :
مشکوکه ملاریا :
تبه لرونکی ناروغ (چی د زیر بغل حرارت یی 37.5 درجی او یا تر دی لوړ وی) او یا په تیرو 24 ساعتو کی د تبی تاریخچه ولری او د تبی کوم بل ښکاره سبب ونلری او یا دIMCI د معیارونو په کارولو سره په کوچنیانو کی د دغه حالتونو نه موجودیت لکه : ټوخی د سریع تنفس سره )په نوی تولد شوی دوه میاشتنی کوچنیانو کی 50 ځلی او یا زیات او د ۱- ۵ کلنو کوچنیانو کی 40 ځلی او یا زیات تنفسه په یوه دقیقه کی) ،
 Rash (په جلد Ú©ÛŒ سره رنګه خطونه) Runny nose , (بهیدونکی پزه) Tonsillitis, (د ستونی درد او د ترشحی موادو شتون په لوزتانو باندی) ØŒ آبسه یا نور موضعی انتانات ØŒ د غوږ څخه افرازات
 Ø¯ خطر عمومی علایم :
په څښلو او یا د مور د تی په رودلو کی ناتوانی ، بی کمکه په ودریدلو او کښیناستلو کی ناتوانی ، ښکاره اختلاج (Convulsions) Coma,،خونی اسهالات ،د غاړی شخوالی .
 ØºÙŠØ± اختلاطی فلسيپارم تائید شوی ملاريا:
تبه لرونکی ناروغ (چی د زیر بغل حرارت یی 37.5 درجی او یا تر دی لوړه وی) او یا په تیرو 24 ساعتو کی د تبی تاریخچه په فعلی ناروغی کی ولری او د مایکروسکوپ یا چټک تشخصيه ټسټ په واسطه یی پلازموديم فلسيپارم تاييد شی (د ملاریا نورو ډولونو په موجودیت یا عدم موجویت کی) او د شدیدی ملاریا د اعراض او علایم ونلری
 ØºÙŠØ± اختلاطی تائید شوی وايواکس ملاريا:
تبه لرونکی ناروغ (چی د زیر بغل حرارت یی 37.5 درجی او یا تر دی لوړ وی) او یا په فعلی ناروغی کی د تبی تاریخچه ولری او د مایکروسکوپ یا بیړنی تشخصيه ټسټ په واسطه یی پلازموديم وایوکس تايُيد شی او د شدیدی ملاریا اعراض او علایم ونلری
 Ø§Ø­ØªÙ…الی شديده ملاريا :
هغه ناروغ چی په مشکوکه یا کلینیکی ملاریا اخته وی (د کوم بل ښکاره علت څخه پرته تبه یا د تبی تاریخچه ولری) او د شدیدی ملاریا یوه او یا څو نښی ورسره وی لکه گنگسيت، شديد ضعف د غړو د عدم کفايی اعراض او علایم لکه ضياع شعور، اختلاج، شد يده کمخونی، زیړی يا يرقان، هميوگلوبين يوری، بنفسهی خونريزی ګانی، د ششونو اذيما او شاک او یا د بستر کیدو اړتیا ولری د ملاریا پرازیټ د تایید څخه پرته
 ØªØ§Ø¦ÛŒØ¯ شوی وخيمه ملاريا :
ناروغ چی د مایکروسکوپ یا بیړنی تشخصيه ټسټ په واسطه یی پلازموديم فلسيپارم تايُيد شوی وی (د ملاریا نورو ډولونو په موجودیت یا عدم موجویت کی) او د شدیدی ملاریا د یوی یا څو نښو په درلودلو سره او د ناروغی د علایمو لپاره د کوم بل ښکاره علت نه موجودیت
 Ù„ومړی کرښه درملنه:
د غیر اختلاطی مشکوکی ملاریا درملنه: Chloroquine،10mg base/kg لومړی او دوهمه ورځ او 5 mg base/kg دریمه ورځ د خولی له لاری
 Ø¯ غیر اختلاطی تائید شوی فلسیپارم ملاریا درملنه :
Sulphadoxine + pyrimethamine د خولی له لاری په واحد دوز25mg/kg دSulphadoxine له قراره د Artesunate سره4mg/kg په ورځ کی د دری ورځو لپاره، لاندی ټکی پام کی ونیسی:
 Ø¯ غیراختلاطی تائیدشوی وایواکس ملاریا تداوی :
Chloroquine، 10mg base/kg لومړی او دوهمه ورځ او 5mg base/kg دریمه ورځ د خولی له لاری
 ØªØ§Ø¦ÛŒØ¯ شویو وایوکس ناروغانو Ú©ÛŒ د عود ضد درملنه :
Primaquine 0.25mg base/kgهره ورځ 14 ورځی، غذا سره یوځای ، دG6PD د کمبود په خفیفو او متوسطو پیښو کی Primaquine 0.75mg base/kg په هفته کی یو ځل د ۸ هفتو لپاره دی ورکړل شی
 Ø¯ G6PD د کمبود په شدیدو پیښو Ú©ÛŒ پریماکوین باید ورنکړل Ø´ÛŒ
په درملنه کښی ناکامی :
په درملنه کی ناکامی د درملنی څخه پس د خپلی خوښی نتیجی لاسته نه راوړلو څخه عبارت. د درملنی د ناکامی په صورت کی اویا په لاندی حالاتو کښی د دوهمی کرښی درملنی څخه کار اخلو:
 ïƒ˜ په دوهمه ورځ د ناروغ نه ÚšÙ‡ کیدل
 د د رملنی څخه ۳-۲۸ ورځی پس پوری د علایمو عود یا تکرار
 د درملنی په لړ کی د ناروغ د علایمو خرابیدل
 د فالسیپارم تائید شوی ناروغ د SP په مقابل کی د ښکاره حساسیت سره
 د دوه میاشتو څخه کم عمره ماشومان
دوهمه کرښه درملنه :
Quinine 10mg salt /kg (اعظمی حد 600mg) د خولی له لاری د ورځی دری ځلی د Doxycycline سره 3.5mg/kg هره ورځ یا Clindamycine 10mg/kg دوه ځلی په ورځ کی. ټول یاد شوی درمل باید د 7 ورځو لپاره واخیستل شی. که چیری شونی وی باید ټولی پیښی د درملنی څخه مخکی د پرازیټ له نظره تائید کړای شی
 Ø¯ شدیدی ملاریا درملنه (په روغتیایی مرکز Ú©ÛŒ) :
(Artemether 3.2 mg/kg عضلی) لومړی ورځ په عضله کی او روغتون ته د ناروغ استونه، او که روغتون ته د ناروغ استونه شونی نه وی نو عضلی ارتیمیتر1.6 mg/kg د ورځی یو ځل د دوهمی ورځی څخه تر ۶ ورځو پوری ادامه ورکول کیږی. خو که ناروغ د خولی له لاری د خوړلو توان ونلری نو Artemether قطع او د AS+SP مکمل دوز دی ورکړای شی
 Ø¯ شدیدی ملاریا درملنه (په روغتون Ú©ÛŒ):
(وریدیQuinine 20mg salt/kg ) ضربتی دوز د ورید له لاری د 4 ساعتو په موده کی او بیا د ضربتی دوز څخه 8 ساعته بعد 10mg/kg دی هر 8 ساعته بعد تطبیق شی که چیری ناروغ په تیرو 48 ساعتو کی 40mg/kg Quinine اخیستی وی نو ضربتی دوز دی نه ورکول کیږی. که چیری ناروغ 48 ساعته وروسته لاهم وریدیQuinine ته اړتیا ولری نو دوز یی 10mg/kg ته په هرو 12 ساعتو کی راټیټ کوو.
 Ú©Ù„Ù‡ Ú†ÛŒ ناروغ د خولی له لاری د درملو په اخیستلو وتوانید نو مکمل دری ورځنی کورس د AS (4mg/kg د ورځی) دSP سره په واحد دوز (25mg/kg د Sulphadoxine له قراره) او یا د خولی له لاری د Quinine دامه (10mg/kg دری ځلی د ورځی) د Doxycyline سره (3.5mg/kgد ورځی) یا Clindamycine (10mg/kg د ورځی دوه ځلی) تر 7 ورځو ادامه ورکړی
 Ø¯ ملاریا درملنه په اومیندواره ښځو Ú©ÛŒ :
د غیر اختلاطی مشکوکی ملاریا درملنه: اومیندواره ښځی چی په مشکوکی ملاریا اخته وی نو درملنه یی باید د CQ په واسطه وشی او د تشخیص لپاره واستول شی
 Ø¯ تائید شوی غیر اختلاطی فالسیپارم ملاریا درملنه:
په لومړی ترایمستر کی: Quinine 10 mg salt /kg (اعظمی حد 600mg) د ورځی دری ځلی د خولی له لاری د Clindamycine سره 10mg/kg د ورځی دوه ځلی. دواړه ډوله درمل باید تر ۷ ورځو پوری ورکړل شی.
 Ù¾Ù‡ دوهم او دریم ترایمسترو Ú©ÛŒ: SP + AS Ù„Ú©Ù‡ څرنګه Ú†ÛŒ د مخه ذکر شول
د تائید شوی غیر اختلاطی وایوکس ملاریا درملنه :
په ټولو ترایمسترو کی Chloroquine لکه څرنګه چی د مخه ذکر شول
نوټ: دPrimaquine کارول مضاد استطباب دی او د اومیندواری او شیدو ورکولو په دور کی باید ورنکړل شی.
 Ø¯ مشکوکی یا تائید شوی شدیدی ملاریا درملنه: په لومړی ترایمستر Ú©ÛŒ: Parenteral quinine Ù„Ú©Ù‡ څرنګه Ú†ÛŒ د مخه ذکر شول
 Ù¾Ù‡ هغه حالاتو Ú©ÛŒ Ú†ÛŒ یوازی یو ډول د ملاریا ضد درمل د Q څخه پرته موجوده ÙˆÛŒ نو د هغی د ورکولو څخه ډده مه Ú©ÙˆÛŒ ځکه Ú†ÛŒ د ملاریا له امله د مړینی او نورو اختلاطاتو چانس په اومیندواره ښځو Ú©ÛŒ ډیر زیات دی
 Ø¯ÙˆÙ‡Ù… او دریم ترایمسترو Ú©ÛŒ: Q یا Artemether څرنګه Ú†ÛŒ د مخه ذکر شول
 مهم ټکی چی د ملاریا ناروغ لپاره په پام کی ونیول شی :
د درملو ابتدائی دوز باید د صحی پرسونل د مستقیم نظارت لاندی ورکړای شی او ناروغ د نیم ساعت لپاره د پاملرنی لاندی ونیول شی او که ناروغ د نیم ساعت په لړ کی کانګه وکړی نو بیا ځل دی درمل ورکړای شی
 Ù¾Ù‡ هغه ناروغانو Ú©ÛŒ Ú†ÛŒ مکرراً کانګی وهی او ضرورت بستر کیدو ته لری، د Dehydration موضوع باید وپلټل Ø´ÛŒ Ú©Ù‡ چیری وجود ولری باید درملنه یی وشی
 Ø¯ Dehydrationڅخه د مخنیوی لپاره دی د ناروغ ساتونکی ته تشریح Ø´ÛŒ Ú†ÛŒ نوی تولد شوی ماشومانو ته دی مکرراً شیدی او لویو ماشومانو ته دی ډیر مایعات ورکړل Ø´ÛŒ
 Ú©Ù‡ چیری تر دوه ورځو ناروغ ÚšÙ‡ نه شو نو بیا ځل دی مراجعه ÙˆÚ©Ú“ÛŒ
په کوچنیانو کی که د حرارت درجه د سانتی ګریډ د 38.5 درجو څخه لوړه وی نو باید د Paracetamol څخه (10mg/kg د خولی له لاری، اعظمی حد 4 ځلی د ورځی) او تربند څخه دی هم کار واخیستل شی
 Ù†Ø§Ø±ÙˆØº ته دی د دوهمی Ùˆ دریمی ورځی دوزونه ورکړای Ø´ÛŒ Ú†ÛŒ په کور Ú©ÛŒ یی واخلی خو ناروغ دی وپوهول Ø´ÛŒ Ú†ÛŒ Ú…Ù‡ ډول خپل وروستی دوزونه واخلی
 Ø¯ Dehydrationڅخه د مخنیوی لپاره دی د ناروغ ساتونکی ته تشریح Ø´ÛŒ Ú†ÛŒ نوی تولد شوی ماشومانو ته دی مکرراً شیدی او لویو ماشومانو ته دی ډیر مایعات ورکړل Ø´ÛŒ
 Ø¯ مشکوکی ملاریا پیښو درملنه دی یواځی د Fansidar او یا د Chloroquine اوFansidar سره یو ځای ونشی
 Ø¯ ملاریا د اپیدیمی (Outbreak ) په وخت Ú©ÛŒ باید تشخیصه مرکزونه زیات کړای Ø´ÛŒ او د سریع تشخیصه تستونو څخه هم باید استفاده وشی تر Ú…Ùˆ د درست تشخیص څخه مطمئین شو ولی تداوی باید د ملی پروتوکول مطابق صورت ونیسی
 Ø¯ شدیدی مشکوکی او یا تائید شوی ملاریا مریضان په اطرافو Ú©ÛŒ باید پس د Artemether د زرق څخه راجع کړای Ø´ÛŒ او د تداوی د ملی پروتوکول مطابق باید تداوی Ø´ÛŒ
 
د ملاریا وقایه :
Chemoprophylaxis:
فعلاً په افغانستان کی وجود نه لری ځکه چی پدی هکله ډیرو تحقیقاتو ته اړتیا شته
د پشه خانو کارول :
په حشره وژونکو درملو مشبوع شوی پشه خانو کارول د وقایی یوه ډیره ښه وسیله ده او باید خلک په مختلفو لارو لکه صحی تبلیغات و هڅول شی تر څو د هغو څخه استفاده وکړی او همچنان خلک باید په خپل وخت تشخیص اوتداوی ته و هڅول شی
 

ومن الله توفیق
ستاسودسوکالی اوهمیشنی همکاری په هیله