اوله برخه
هر کال په Ù†Ú“Û Ú©ÙŠ د پنÚوس زره څخه تر يو Ù„Ú© انسانان د زهري مارانو د چيچلو له کبله خپل ژوند د لاسه ورکوي، په Ø¯Û Ú©Ø³Ø§Ù†Ùˆ Ú©ÙŠ ډير هغه کسان دي Ú†ÙŠ په زراعت او ښکار بوخت وي.
د مار Ú†ÙŠÚ†Ù†Û Ú‰ÙŠØ±ÙŠ پيښي په ګرم موسم او استوايي هيوادونو Ú©ÙŠ Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ او هر کال د امريکا په Ù…ØªØØ¯Ù‡ ايالاتو Ú©ÙŠ تقريباً اتيا زره پيښي Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ Ú†ÙŠ Ù„Ø¯Û Ø¬Ù…Ù„ÙŠ څخه په اوسط ډول شپږ Ù†ÙØ±Ù‡ خپل ژوند د لاسه ورکوي.
زهري ماران مختل٠ډولونه لري Ú†ÙŠ Ù„Ø¯Û Ø¬Ù…Ù„Û Ú…Ø®Ù‡ Pit Viper ماران، Coral ماران او داسي نور ډولونه دي Ú†ÙŠ هره ډله ÙŠÛ ÚØ§Ù†ØªÙ‡ ÚØ§Ù†Ú«Ú“تياوي او د زهرو مختل٠تاثرات لري.
د Pit Viper مارانو د Ú©ÙˆØ±Ù†Û Ù…Ù‡Ù… زهري مار Rattle د په نوم ياديږي Ú†ÙŠ مثلث شکله سر، بيضوي سترګي او د ØØ±Ø§Ø±Øª ØØ³ کوونکي دوه غړي، او د Ø®ÙˆÙ„Û Ù¾Ù‡ لوړه زامه Ú©ÙŠ دوه زهر پيچکاري کوونکي Ù†Ûښونه لري.
Coral ماران پر خپل پوست باندي توري، Ú˜ÛÚ“ÙŠ او Ø³Ø±Û Ù¾Ù¼Û Ù„Ø±ÙŠØŒ خو غير زهري ماران ګرد سر، Ú«Ø±Ø¯Û Ø³ØªØ±Ú«ÙŠ او په خوله Ú©ÙŠ د زهري مارانو په Ú…ÛØ± دوه Ù†Ûښونه نلري همدارنګه د غير زهري مارانو هغه قسمت Ú†ÙŠ په ÚÙ…Ú©Ù‡ کشيږي د پښتو ØØ³Ø§Ø¨ د اته ( Ù¨ ) شکله جوړښتونه لري.
د مار د زهرو ÚØ§Ù†Ú«Ú“تياوي (Toxicology):
د مار زهر مغلق کيمياوي جوړښتونه لري Ú†ÙŠ ډير پيپټايډونه (Peptides) او انزايمونه Ù¾Ú©ÚšÙŠ موجود دي، Peptides د اوعيو (رګونو) Endothelium تخريبوي، د شعريه عروقو Ù†Ùوذيه قابليت زياتوي Ú†ÙŠ Ù¾Ø¯Û ØªØ±ØªÙŠØ¨ د اذيما او Hypovolumic shock سبب Ú©ÙŠÚ–ÙŠ.
د انزايمونو له Ø¬Ù…Ù„Û Ú…Ø®Ù‡ Protease او L-amino acid oxidase د نسجي نيکروز سبب Ú©ÙŠÚ–ÙŠ.
Hyaluronidase په انساجو Ú©ÙŠ د زهرو خپريدل اسانه کوي او Phospholipase A2 د ويني سره کرويات او عضلاتي ØØ¬Ø±Ø§Øª تخريبوي او همدارنګه نور انزايمونه عبارت دي له EndonucleaseØŒ Acid phosphataseØŒ CholinesteraseØŒ او Alkaline phosphatase.
نوموړي انزايمونه Ø¯Ø¯Û ØªØ± Ú…Ù†Ú« Ú†ÙŠ موضوعي نسجي تخريبات Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ کوي، د زړه او د رګونو په سيستم، ØªÙ†ÙØ³ÙŠ Ø§Ùˆ عصبي سيستمونو باندي ډير بد تاثرات لري.
د زهرو نور اجزاوي د ويني د لخطه کيدلو Ú«Ú‰ÙˆÚ‰ÛØŒ د دمويه ØµÙØØ§ØªÙˆ د دندي خرابوالى، د اوعيو تخريب Ú†ÙŠ د خونريزي سبب Ú©ÙŠÚ–ÙŠØŒ Fibrinolysis او Thrombotic squelae پيدا کوي.
د ناروغ اعراض او علايم:
(لومړى) موضوعي اعراض:
تقريباً 20% د Pit viper مارانو Ú†ÙŠÚ†Ù„ بغير له زهرو څخه وي Ú†ÙŠ Ø¯Û ØØ§Ù„ت ته ÙˆÚ† Ú†ÙŠÚ†Ù„ ويل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ. Ù¾Ø¯Û ØØ§Ù„ت Ú©ÙŠ دناروغ Ú†ÙŠÚ†Ù„ سوى ÚØ§ÙŠ Ø¯ Ù†Ûښونو په واسطه سورى سوى وي او يا څيري سوي وي او په Ù„Ú– اندازه درد لري برعکس Ú©Ù‡ چيري زهر داخل سوي وي نوموړي ÚØ§ÙŠ Ø³ÙˆÚيدونکي درد لري Ú†ÙŠ د Ú†ÙŠÚ†Ù„ کيدو څخه Ú…Ùˆ دقيقي وروسته Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ Ú©ÙŠÚ–ÙŠØŒ په تعقيب ÙŠÛ Ù¾Ú“Ø³ÙˆØ¨ او سوروالى پيدا Ú©ÙŠÚ–ÙŠ. د Ú…Ùˆ ساعتونو په جريان Ú©ÙŠ پړسوب نور هم پر مختګ کوي او په هغه قسمت Ú©ÙŠ وينه ورکوونکي تڼاکي او Echymosis را څرګنديږي.
Ù¾Ø¯Û Ú‰ÙˆÙ„ پيښو Ú©ÙŠ Ù„Ù…ÙØ§ÙˆÙŠ Ø³ÙŠØ³ØªÙ… معمولاً دخيل وي Ú†ÙŠ د Lymphangitis او Lymphadenopathy سبب Ú©ÙŠÚ–ÙŠ. Ú©Ù‡ چيري درملنه Ù†ÙŠÙ…Ú«Ú“Û Ø§Ùˆ يا ÙˆÚنډول سي د شديد نسجي نيکروز سبب Ú©ÙŠÚ–ÙŠ.
د زهرو سيستميک تاثر:
کيداي سي ناروغ د جسمي Ú©Ù…Ø²ÙˆØ±ÛØŒ زړه بدوالي، Ø§Ø³ØªÙØ±Ø§Ù‚ات، د Ø®ÙˆÙ„Û Ø¯ شاوخوا Ù…ÛÚ–ÙŠ Ù…ÛÚ–ÙŠ کيدل (Parasthesia)ØŒ په خوله Ú©ÙŠ د اوسپي د Ù…Ø²Û Ø§Ùˆ د عضلاتو د شخوالى څخه شکايت ÙˆÚ©Ú“ÙŠ. همدارنګه د شعريه عروقو څخه پراخ ليکاژ او شاک هم Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ کيداي سي.
خو د مار Ú†ÙŠÚ†Ù†Û Ù¾Ù‡ شديدو پيښو Ú©ÙŠ د يوه ساعت په جريان Ú©ÙŠ د ويني د لخطه کيدلو ستونزي (Coagulopathy) Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ Ú†ÙŠ Ø¯Ø¯Û Ù†Ø§Ø±ÙˆØºØ§Ù†Ùˆ د وجود په هره اناټوميکه برخه Ú©ÙŠ خپل Ø³Ø±Û ÙˆÙŠÙ†Ù‡ بهيدنه Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ Ú©ÙŠÚ–ÙŠ خو کلينيکي اهميت نلري.
د پښتورګو Ø¨ÙŠÚ“Ù†Û Ø¹Ø¯Ù… Ú©ÙØ§ÙŠÙ‡ Ú†ÙŠ علت ÙŠÛ NephrotoxinsØŒ Circulatory colapseØŒ Myoglobinuria او Consumptive coagulopathy Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ کيداي سي.
هغه Ø¨Û Ù†Ø¸Ù…Û Ú†ÙŠ په لابراتواري معايناتو Ú©ÙŠ ښودل Ú©ÙŠÚ–ÙŠ عبارت دي له:
Hypofibrinogenemia.
Prolonged thrombin and partial thrombocytopenia.
Thrombocytopenia.
Increased Fibrin split products.
Elevated Creatinine and creatine phosphokinase.
Proteinuria and Hematuria.
Anemia/Hemoconcentration.
د Pit viper مارانو برعکس د Coral مارانو زهر Neurotoxic دي Ú†ÙŠ پر عصبي ØØ¬Ø±Ø§ØªÙˆ باندي زهري خاصيت لري.
د Coral مارانو د Ú†ÙŠÚ†Ù†Û Ù„Ù‡ کبله موضوعي زخم معمولاً Ù„Ú– او يا Ù‡ÛÚ… موجود نه وي او د زهرو سيستميک تاثر عبارت دي د Ù‚ØÙÙŠ ازواجو د دندو خرابوالى او د عميقو وترونو (Tendons) د Reflexes لمنÚÙ‡ تلل، شايد د Ú…Ùˆ ساعتونو په موده Ú©ÙŠ د ØªÙ†ÙØ³ÙŠ Ø³ÙŠØ³ØªÙ… د ÙØ¹Ø§Ù„يت کميدل يا Ùلجيدل را څرګند سي.
د چيچل سوي ناروغ سره اوليه مرسته:
1. د ناروغ سره اوليه کومک بايد ژر تر ژره ترسره سي يعني ناروغ بايد د خطر له ساØÛ څخه يو مناسب ÚØ§ÙŠ ØªÙ‡ د Ø§Ø³ØªØ±Ø§ØØª لپاره انتقال سي.
2. زخم بايد پاک، اړوند طر٠بايد Ø¨Û ØØ±Ú©ØªÙ‡ Ú©Ú“Ù„ سي او د زړه د Ø³ÙˆÙŠÛ (Level) سره برابر Ú©Ú“Ù„ سي.
3. د يخ په واسطه د زخم ټکور کول، د زخم څيرل او ÚØ¨ÙŠÚšÙ„ØŒ د سخت تورنيکيټ استعمال، او يا برقي شاټ ورکول ډير خطرناک کارونه دي Ú†ÙŠ بايد ور څخه Ú‰Ú‰Ù‡ وسي، Ú©Ù‡ Ú…Ù‡ هم پخوا به د زخم څخه د زهرو د رايستلو لپاره له پيچکاري ډوله Suction څخه Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ کيدله خو اوس بايد د نوموړو کارونو څخه جداً Ú‰Ú‰Ù‡ وسي ÚÚ©Ù‡ Ø¯Ø¯Û Ú©Ú“Ù†Ùˆ د ګټو په اړه تر اوسه هيڅ شواهد نسته خو خطـــر ÙŠÛ Ú‰ÙŠØ± دى.
4. Ú©Ù‡ چيري يو شخص د يو لوي او خظرناک Pit viper مار په واسطه ÙˆÚ†ÙŠÚ†Ù„ سي نو Ù¾Ø¯Û ØØ§Ù„ت Ú©ÙŠ کولاي سو Ú†ÙŠ يوازي د Ù„Ù…ÙØ§ØªÙŠÚ© او وريدي جريان د بندولو لپاره د يو تورنيکيټ څخه پداسي ډول Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ ÙˆÚ©Ú“Ùˆ Ú†ÙŠ د مربوطه طر٠شرياني دوران بند نه سي دا کار دا هغه وخت ګټور دي Ú†ÙŠ د مار Ú†ÙŠÚ†Ù†Û Ú…Ø®Ù‡ يو ساعت زيات وخت نه وي ØªÛØ± سوي. او ناروغ بايد هر څومره ژر روغتون انتقال سي.
د امريکا په Ù…ØªØØ¯Ù‡ ايالاتو Ú©ÙŠ د Pit viper مارانو چيچني ډير وختونه موضوعي انساج زيانمن کوي او د ناروغ ژوند ته دومره خطر نه رسوي.
په روغتون کي د ناروغ درملنه (Hospital management):
د ناروغ په درملنه Ú©ÙŠ د مار رنګ، ډول، اندازه او داسي نور بايد ÚšÙ‡ وپيژندل سي او يا Ú©Ù‡ مار ÙˆÚ˜Ù„ سوي وي نو بايد په Ø§ØØªÙŠØ§Ø· سره روغتون يوړل سي ÚÚ©Ù‡ دا کار د Ø¯Ø±Ù…Ù„Ù†Û Ù¾Ù‡ انتخاب Ú©ÙŠ ډيره مرسته کوي.
د ناروغ څخه بايد Ø¨ÙŠÚ“Ù†Û Ø§Ùˆ پوره تاريخچه او د مار د پيژندګلوي معلومات واخستل سي.
د ناروغ په ÙØ²ÙŠÚ©ÙŠ Ù…Ø¹Ø§ÙŠÙ†Ù‡ Ú©ÙŠ بايد ØÙŠØ§ØªÙŠ Ø¹Ù„Ø§ÙŠÙ… په ډير دقت سره وڅارل سي همدارنګه د زړه، سږو او عصبي ÙØ¹Ø§Ù„يت او ØØ§Ù„ت بايد تر جدي څارني لاندي وي.
مهم لابراتواري معاينات چي بايد اجرا سي عبارت دي له:
Complete blood count (CBC).
Coagulation studies (Thrombin time, Partial prothrombin time, Fibrin degradation products)
Fibrinogen level.
Electrolytes.
Urinalysis.
Creatinine.
Blood urea nitrogen.
Creatine Phosphokinase.
د Coral مار په واسطه Ú†ÙŠÚ†Ù„ سوي ناروغ ته هيڅ لابراتواري معاينات لازم ندي.صر٠هغه ناروغان Ú†ÙŠ عمر ÙŠÛ Ø²ÙŠØ§Øª وي او شديد مسموم سوي وي د هغوي لپاره Chest radiology او ECG لازمه وي.
Ú©Ù‡ يو شخص د Pit viper مار تر چيچلو شپږ ساعته وروسته يا د Coral مار تر چيچلو 24 ساعته وروسته هم اعراض او علايم ونلري پداسي ØØ§Ù„ Ú©ÙŠ Ú†ÙŠ لابراتواري معاينات هم نورمال وي نو کيداي سي Ú†ÙŠ شخص له روغتون څخه رخصت سي.
ټول هغه ناروغان Ú†ÙŠ په زهرو مسموم سوي وي په روغتون Ú©ÙŠ تر 24 ساعتونو پوري تر Ú…Ø§Ø±Ù†Û Ù„Ø§Ù†Ø¯ÙŠ نيول Ú©ÙŠÚ–ÙŠ.
ماخذ:
Sabiston Textbook of Surgery (TOWNSEND) 17th Edition
Chapter 23rd (Bites and Stings)
Pages 597 - 600