دخپریدو نیټه : 2021-09-15 مخپرونکئ : 039 - دبÛنوا اداره - کابل
امان الله خان او ازادي، ØÙ‚یقت Ú©Ù‡ Ø§ÙØ³Ø§Ù†Ù‡ØŸ
Ù…ØÙ…د سرور نیاومن
ØªÛØ± کال د زمري له Û²Û¸â€ŒÙ…Û Ø¯ÙˆÙ‡ Ø¯Ø±Û ÙˆØ±ÚÛ ÙˆØ±ÙˆØ³ØªÙ‡ Ù…Û ÛŒÙˆ پراګرا٠لیکنه ولوسته، لیکوال لیکلي Ú†Û Ø§Ù…Ø§Ù† الله خان غازي د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† خپلواکي نه ده ترلاسه Ú©Ú“ÛØŒ د سرسري Ù…Ø·Ø§Ù„Ø¹Û Ø§Ùˆ د تاریخ او سیاسي علومو څخه د Ù†Ø§Ø®Ø¨Ø±Û Ù„Ù‡ امله ورته ÚÛŒÙ†Û Ø´Ú©ÙˆÙ†Ù‡ راپیدا شوي Ùˆ. او Ú†Ûلنج ÛŒÛ Ù‡Ù… ورکړی Ùˆ Ú†Û Ú©Ù‡ Ú…ÙˆÚ© په Ø¯Û Ø§Ú“Ù‡ کوم دلایل لري نو روښانه Ø¯Û Ú©Ú“ÙŠ. د Ø¨ØØ« پرمهال ÛŒÛ ÚÛŒÙ†Û Ù¾ÙˆÚšØªÙ†Û Ø§Ùˆ شکونه په Ø¯Û Ú‰ÙˆÙ„ راسره شریک Ú©Ú“Ù„:
Û±- د Ø±Ø§ÙˆÙ„Ù¾ÛŒÙ†Ú‰Û Ø§Ùˆ Û±Û¹Û°Ûµ تړونونو Ú©Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† خپلواک لوری Ú«Ú¼Ù„ شوی دی.
Û²- د Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ù…Ùهوم هم ورته روښانه نه و، ÛŒØ¹Ù†Û Ùکر ÛŒÛ Ú©Ø§ÙˆÙ‡ Ú†Û Ù¾Ù‡ بهرنیو چارو Ú©Û Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©ÙŠ ارزښت نه لري او په بهرني سیاست Ú©Û Ø¯ بل چا تابع Ú©ÛØ¯Ù„ØŒ خپلواکي ته زیان نه رسوي.
Û³- آیا کوم سند شته، Ú†Û Ø¨Ø±ØªØ§Ù†ÙˆÛŒØ§Ù†Ùˆ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† خپل مستعمره اعلان Ú©Ú“ÛŒ وی؟ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د روسانو او انګریزانو ØªØ±Ù…Ù†Ú ØØ§ÛŒÙ„ مزر Ùˆ.
Ø¯Û ØªÙ‡ ورته نور شکونه ÛŒÛ Ù‡Ù… درلودل، Ú†Û Ø¯ کال په ØªÛØ±Ûدو Ù…Û Ù„Ù‡ ذهن څخه وتي دي.
زه سملاسي د لاندÛنیو Ú…Ùˆ پوښتنو له Ù…Ø·Ø±Ø Ú©ÙˆÙ„Ùˆ او Ø¨ØØ« وروسته پوه شوم، Ú†Û ÚšØ§ØºÙ„ÛŒ د معلوماتو به خلا Ú©Û Ù‚Ø±Ø§Ø± لري:
Û±- آیا عبدالرØÙ…Ù† خان انګریزانو واک ته ونه رساوه؟
Û²- آیا انګریزانو له عبدالرØÙ…Ù† خان Ú…Ù‡ تر امان الله خان Ù¾ÙˆØ±Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† له چارو څخه نظارت نه کاوه؟
Û³- آیا له امان الله خان څخه Ù…Ø®Ú©Û Ø¯ عبدالرØÙ…Ù† خان او ØØ¨ÛŒØ¨ الله خان د واکمنیو پرمهال له انګلیس پرته Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† له کوم مستقل Ù‡Ûواد سره تړون لاسلیک کړی؟
Û´- انګریزانو ÙˆÙ„Û Ø¯ امان الله خان واک ته له Ø±Ø³ÛØ¯Ùˆ سره سم جګړه Ù¾ÛÙ„ کړه؟
Ûµ- آیا له امان الله خان پخوا کوم مستقل Ù‡Ûواد Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† په رسمیت Ù¾Ûژانده؟
Ú…Ùˆ ورÚÛ Ù…Ø®Ú©Û Ø¯ استقلال میاشت په Ø±Ø§Ø±Ø³ÛØ¯Ùˆ ښاغلی لیکوال ذهن ته راغی، سره له Ø¯Û Ú†Û Ù¾Ù‡ Ø¯Û Ø§Ú“Ù‡ Ø¨ØØ« د وخت ضایع بولم، ÚÚ©Ù‡ د امان الله خان خپلواکي Ù„Ú©Ù‡ لمر روښانه ده، خو زما Ú…Ùˆ همکاران هم په Ø¯Û Ø§Ú“Ù‡ د اندÛښنو ښکار شوي و، نو ÚÚ©Ù‡ Ù…Û ÙˆØºÙˆÚšØªÙ„ د ده او نورو Úوانانو ذهنونه د امان الله خان د Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ù¾Ù‡ اړه روښانه Ú©Ú“Ù….
Ú©Ù‡ Ú…Ù‡ هم امان الله خان په سیاست له ØØ¯Ù‡ Ú‰ÛØ±Û Ù†ÛŒÙˆÚ©Û Ù„Ø±Ù…ØŒ ÙˆÙ„Û Ø¯Ø§ ÛŒÛ ØÙ‚ دی، Ú†Û Ø¯ Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ø§ØªÙ„ ÛŒÛ ÙˆØ¨ÙˆÙ„Ùˆ.
غواړم دغه موضوع له ØÙ‚وقي، سیاسي او تاریخي پلوه روښانه Ú©Ú“Ù…. ÛŒØ¹Ù†Û Ù„ÙˆÙ…Ú“ÛŒ لیکوال ته د Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ø¬Ø§Ø¬ په ØÙ‚وقي او سیاسي Ù„ØØ§Ø¸ او بیا د تاریخي کره اسنادو پربنسټ ÛŒÛ Ø¯ØºÙ‡ ناپوهاوی Ù„Ø±Û Ú©Ú“Ù….
ØØ§Ú©Ù…یت
۱- ارزښت
ØØ§Ú©Ù…یت د ØÚ©ÙˆÙ…ت له خوا اعمال او پلي Ú©ÛÚ–ÙŠØŒ د مستقل او خپلواک Ù‡Ûواد له اړینو متشکله عناصرو څخه Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÛÚ–ÙŠ. ØØ§Ú©Ù…یت درلودل، د Ù‡Ûوادونو نړیوال ØÙ‚وقي وړتیا (اهلیت) بشپړوي، هغه Ú…Ù‡ Ú†Û ØªØ¬Ø²ÛŒÙ‡ نه مني، د Ù‡Ûوادونو خلواکي او استقلال دی. (نړیوال عمومي ØÙ‚وق، پوهاند دوکتور ودیرصاÙÛŒ ۴۱‌مه ØµÙØÙ‡) ØØ§Ú©Ù…یت د ÙØ±Ù…ان ورکولو د لوړ قدرت څخه عبارت دی، د ØØ§Ú©Ù…یت او دولت Ù…Ùهوم Ø¯Ø§Ø³Û Ø³Ø±Ù‡ بÛÙ„ شوي، Ú†Û Ø¯ÙˆÙ„Øª پرته له ØØ§Ú©Ù…یته شتون نه لري او برعکس پرته له دولت څخه ØØ§Ú©Ù…یت نه Ù…Ø·Ø±Ø Ú©ÛÚ–ÙŠ. د یو Ù†ÙÙŠ د بل Ù†ÙÙŠ Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ کوي. (د اساسي ØÙ‚وقو بنسټیز مسایل، ډاکتر سید Ø§Ø¨ÙˆØ§Ù„ÙØ¶Ù„ قاضي شریعت پناهی Û´Û´â€ŒØµÙØÙ‡)
Û²- ØØ§Ú©Ù…یت یا عالي قدرت څرګنداوی
ØØ§Ú©Ù…یت یا عالي قدرت په Ø¯Û Ù…Ø¹Ù†ÛŒ دی Ú†Û ÛŒÙˆ دولت باید په خپلو ټولو ملي او نړیوالو چارو Ú©Û Ø¯ بل هیڅ اورګان او مرجع د کنټرول او تسلط Ù„Ø§Ù†Ø¯Û Ù†Ù‡ وي او په خپلو ټولو ملي او نړیوالو چارو Ú©Û Ø¨Ø§ÛŒØ¯ په بشپړه توګه ازاد او مستقل وي. خو د نړیوالو ØÙ‚وقو له نظره ØØ§Ú©Ù…یت نسبي دی، نه مطلق، ÚÚ©Ù‡ Ú©Ù‡ ØØ§Ú©Ù…یت مطلق وي، نو نه به له نورو Ù‡Ûوادونو سره د Ø¨Ø±Ø§Ø¨Ø±Û Ø®Ø¨Ø±Ù‡ Ú©ÛØ¯Ø§ÛŒ شي او نه به نړیوال ØÙ‚وق بیا شتون ولري، نو ØØ§Ú©Ù…یت له پوره سیاسي او ØÙ‚وقي Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ú…Ø®Ù‡ په دننه او بهر په نړیوالو اړیکو د عمل Ø§Ø²Ø§Ø¯Û Ø¯ مطلقیت معنی نه لري، Ú…Ù†Ú«Ù‡ مو Ú†Û Ù…Ø®Ú©Û ÛŒØ§Ø¯ÙˆÙ†Ù‡ وکړه، د ØÙ‚وقو له نظره ØØ§Ú©Ù…یت نسبي دی، نو نن ÙˆØ±Ú Ù‡Ù… د بشر ØÙ‚وقو پرنسیپونو او د ملګرو ملتونو د منشور او د نړیوالو ØÙ‚وقو ته په Ù¾Ø§Ù…Ù„Ø±Ù†ÛØŒ په داخلي او بهر Ú©Û Ø¯ دولتونو ØØ§Ú©Ù…یت Ù…ØØ¯ÙˆØ¯ شوی دی. دا په Ø¯Û Ù…Ø¹Ù†ÛŒ نه ده Ú†Û Ø¯ Ù‡Ûوادونو Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ø§Ùˆ استقلالیت ته کوم زیان Ø±Ø³ÛØ¯Ù„ÛŒ دی، Ø¨Ù„Ú©Û Ø¨Ø±Ø¹Ú©Ø³ دا د Ø§ØØªØ±Ø§Ù…ØŒ د ØÙ‚وقو د برابرښت، Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ø§Ùˆ د Ù‡Ûوادونو د ÚÙ…Ú©Ù†Û Ø¨Ø´Ù¾Ú“ØªÛŒØ§ معنی لري. (نړیوال عمومي ØÙ‚وق، پوهاند دوکتور ودیر صاÙÛŒ Û´Û² ØµÙØÙ‡)
ØØ§Ú©Ù…یت په دوه ډوله دی:
لومړی کورنی او داخلي ØØ§Ú©Ù…یت: ټول هغه قدرت Ú†Û ÛŒÙˆ دولت ÛŒÛ Ù¾Ø®Ù¾Ù„Ùˆ اتباعو، د خپل Ù‡Ûواد په Ø§ÙˆØ³ÛØ¯ÙˆÙ†Ú©Ùˆ خارجیانو او به Ø¨ØØ±ÙˆÙ†Ùˆ Ú©Û Ù¾Ù‡ خپل قلمرو لري، داخلي ØØ§Ú©Ù…یت بلل Ú©ÛÚ–ÙŠ.
دویم: یو Ù‡Ûواد د نړیوالو چارو په اړه هم په مستقیمه توګه وکولای شي، Ú†Û Ù„Ù‡ Ù‡Ûوادنو سره Ù…Ø¹Ø§Ù‡Ø¯Û Ø§Ùˆ نړیوال قراردادونه لاسلیک Ú©Ú“ÙŠØŒ په مستقله توګه د ډیپلوماتیکو اړیکو Ø±Ø§Ù…Ù†ÚØªÙ‡ کول، د جنګ او Ù…ØªØ§Ø±Ú©Û Ø§Ø¹Ù„Ø§Ù†ØŒ د سیاسي او قونسلي مامورینو Ú«ÙˆÙ…Ø§Ø±Ù†Û Ø§Ùˆ د نورو Ù‡Ûوادونو استازو منل او Ø¯Ø§Ø³Û Ù†ÙˆØ±Û Ú©Ú“Ù†ÛØŒ خپلو ملي ګټو ته په کتو، په ازادانه ډول ترسره کولو ته بهرنی ØØ§Ú©Ù…یت ویل Ú©ÛÚ–ÙŠ. ÛŒØ§Ù†Û Ø§Ú“ÛŒÙ†Ù‡ ده Ú†Û ÛŒÙˆ دولت له Ù‡Ûواده Ø¯Ø¨Ø§Ù†Ø¯Û Ù‡Ù… د بل دولت یا قدرت Ù¾ÙˆØ±Û ÛŒØ§ ØªØØª الØÙ…ایه نه وي. (ØÙ‚وقو اساسي عمومی، عبدالوØÛŒØ¯ نیاز ۱۰۴‌مه ØµÙØÙ‡) هغه دولتونه Ú†Û ØØ§Ú©Ù…یت ÛŒÛ Ù¾Ù‡ نړیوالو چارو Ú©Û Ù¾Ù‡ بل Ù‡Ûواد Ù¾ÙˆØ±Û ØªÚ“Ù„ÛŒ وي او یا د بل Ù‡Ûواد په ګټه وي، نو له Ù‡Ù…Ø¯Û Ø§Ù…Ù„Ù‡ Ø¯ØºØ³Û Ù‡Ûوادونو ته خپلواک دولتونه نه ویل Ú©ÛÚ–ÙŠ. د نړیوالو ØÙ‚وقو په خپلواکو شخصیتونو Ú©Û Ù†Ù‡ ØØ³Ø§Ø¨ÛÚ–ÙŠ او Ù†Ú“ÛŒÙˆØ§Ù„Û ØÙ‚وقي Ù…Ø¹Ø§Ù…Ù„Û Ù†Ù‡ شي ترسره کولای. (نړیوال عمومي ØÙ‚وق، پوهاند دوکتور ودیر صاÙÛŒ Û´Ûµ ØµÙØÙ‡). Gettle Ù†ÙˆÙ…Û ÛŒÙˆ ØÙ‚وقپوه د بهرني ØØ§Ú©Ù…یت پر ÚØ§ÛŒ د Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ú©Ø§Ø±ÙˆÙ„Û Ø¯Ù‡ØŒ له Ø¯Û Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ú…Ø®Ù‡ ÛŒÛ Ù…ÙˆØ®Ù‡ د دولت د عمل او Ø§Ø±Ø§Ø¯Û Ø§Ø²Ø§Ø¯ÙŠ ده، Ú†Û Ù¾Ù‡ بهرنیو اړیکو Ú©Û Ù†ÙˆØ±Ùˆ دولتونو سره اړیکو ته داخلÛÚ–ÙŠ. (اساسي ØÙ‚وق او Ù†Ú“ÛŒÙˆØ§Ù„Û Ù…Ø¤Ø³Ø³ÛØŒ پروÙیسور ډاکتر طاهر هاشمي ۲۰۴‌مه صØÙÙ‡)
Û³- د ØÚ©ÙˆÙ…تونو ÙˆÛØ´ د استقلالیت له نظره
Û±- مستقل ØÚ©ÙˆÙ…تونه: هغه ØÚ©ÙˆÙ…تونو ته ویل Ú©ÛÚ–ÙŠ Ú†Û Ø¯ نړیوالو اړیکو او داخلي چارو له پلوه د بل ØÚ©ÙˆÙ…ت یا دولت اطاعت نه کوي او کولای شي، Ú†Û Ù¾Ù‡ ازادانه توګه Ø¯Ø±Û Ú«ÙˆÙ†Û Ù‚ÙˆØ§ÙˆÛ Ù¾Ù‡ خپله خاوره Ú©Û Ø®Ù¾Ù„Û Ú†Ø§Ø±Û ØªØ±Ø³Ø±Ù‡ Ú©Ú“ÙŠ.
Û²- ناقص الاستقلاله ØÚ©ÙˆÙ…تونه: هغه کمزوري ØÚ©ÙˆÙ…تونو ته ویل Ú©ÛÚ–ÙŠØŒ Ú†Û Ø¯ ÛŒÙˆÛ Ù…Ø¹Ø§Ù‡Ø¯Û ÛŒØ§ پرته له Ù…Ø¹Ø§Ù‡Ø¯Û Ú…Ø®Ù‡ د یو بل قوي ØÚ©ÙˆÙ…ت اطاعت کوي. ناقص الاستقلاله ØÚ©ÙˆÙ…تونه به دوه ډولو ÙˆÛØ´Ù„ Ú©ÛÚ–ÙŠ.
اول: خراج ورکوونکي ØÚ©ÙˆÙ…تونه: د دغه نوعه ØÚ©ÙˆÙ…تونو جوړښت، په مختلÙÙˆ دورو Ú©Û Ù…Ø®ØªÙ„Ù Ú‰ÙˆÙ„ÙˆÙ†Ù‡ درلودل، ÙˆÙ„Û Ø§ØµÙˆÙ„Ø§Ù‹ خراج ورکوونکي ØÚ©ÙˆÙ…تونه د نړیوال ØÙ‚وقي شخصیت څخه Ù…ØØ±ÙˆÙ… وي او د Ù‡ØºÛ Ø®Ø§ÙˆØ±Ù‡ د خراج اخیستونکي ØÚ©ÙˆÙ…ت جز Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÛÚ–ÙŠ.
دوهم: ØªØØª الØÙ…ایه ØÚ©ÙˆÙ…تونه: هغه کمزوري او ناتوانه ØÚ©ÙˆÙ…تونه دي، Ú†Û Ø¯ ÛŒÙˆÛ Ù…Ø¹Ø§Ù‡Ø¯Û Ù¾Ù‡ نتیجه Ú©Û Ø¯ یو قوي ØÚ©ÙˆÙ…ت ØªØØª الØÙ…ایګي مني. د ØªØØª الØÙ…Ø§ÛŒÚ«Û Ù¾Ù‡ ترتیب ØØ§Ù…ÙŠ ØÚ©ÙˆÙ…ت په ښکاره ژمنه کوي، Ú†Û Ø¯ بهرنیو په مقابل Ú©Û ÙˆØ±Ú…Ø®Ù‡ Ø¯ÙØ§Ø¹ کوي، ÚÛŒÙ†Û ÚÙ…Ú©Û Ù¾Ø®Ù¾Ù„ ÚØ§Ù† Ù¾Ø³Û ØªÚ“ÙŠ. (د اساسي ØÙ‚وقو عمومي اصول، پوهندوی بشارت الله شینواری ۹۹‌مه ØµÙØÙ‡)
له پورتني Ø¨ØØ« څخه څرنګندÛÚ–ÙŠØŒ Ú†Û Ù‡ØºÙ‡ Ù‡Ûواد خپلواک Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÛÚ–ÙŠØŒ Ú†Û Ù¾Ù‡ کورنیو او بهرنیو چارو Ú©Û Ø¯ هیڅ بهرني Ù‡Ûواد په Ø§Ø¬Ø§Ø²Û Ù¾ÙˆØ±Û ØªÚ“Ù„ÛŒ نه وي. اوس به د تاریخ پاڼو Ú©Û ÙˆÙ„Ù¼ÙˆÙˆ Ú†Û Ø¯ امان الله خان واک ته Ø±Ø³ÛØ¯Ùˆ پرمهال Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ø¯ØºØ³Û ÛŒÙˆ ØÛŒØ«ÛŒØª درلود Ú©Ù‡ نه؟ Ú©Ù‡ هغه مهال Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† په کورنیو او بهرنیو چارو Ú©Û Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ù¾Ø±ÛÚ©Ú“Û Ú©ÙˆÙ„Ø§ÛŒ Ø´ÙˆÛØŒ د خپلو ملي ګټو لپاره ÛŒÛ Ù„Ù‡ نورو Ù‡Ûوادونو سره Ø§Ú“ÛŒÚ©Û Ù¼ÛŒÙ†Ú«ÙˆÙ„Ø§ÛŒ Ø´ÙˆÛ Ù†Ùˆ بیا دا خبره سمه ده، Ú†Û Ø§Ù…Ø§Ù† الله خان خپلواکي نه ده ترلاسه Ú©Ú“Û Ø§Ùˆ Ú©Ù‡ هغه مهال Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† په بهرنیو اړیکو Ú©Û Ø¯ انګریزانو په Ø§Ø¬Ø§Ø²Û Ù¾ÙˆØ±Û ØªÚ“Ù„ÛŒ Ùˆ نو بیا دغه ادعا هیڅ بنسټ نه لري، Ú†Û Ø§Ù…Ø§Ù† الله خان د Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ø§ØªÙ„ نه دی.
تاریخي واقعیتونه
۱- د ګندمک تړون
په ۱۸۷۹ز کال Ú©Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† او انګلستان ØªØ±Ù…Ù†Ú Ø§ÙØºØ§Ù†Ø§Ù†Ùˆ لپاره له شرمه Ú‰Ú© یو تړون لاسلیک شوی، Ú†Û Ø¯ ګندمک تړون په نامه یادÛÚ–ÙŠ. دا تړون د امیر Ù…ØÙ…د یعقوب خان او د انګریزانو لوی قوماندان جمبرلین او د دوی سیاسي استازي سرلیوس کیوناری له لوري لاسلیک شوی دی. یاد تړون (Û±Û°) Ù…Ø§Ø¯Û Ø¯Ø±Ù„ÙˆØ¯ÛØŒ Ú†Û Ø¯Ø±Ûیمه او څلورمه ماده به ÛŒÛ Ø²Ù…ÙˆÙ†Ú– د Ø¨ØØ« موضوع وي.
درÛیمه ماده: درÛÛŒÙ…Û Ù…Ø§Ø¯Û Ù„Ø§Ù†Ø¯ÛÙ†Û Ú…Ù„ÙˆØ± Ø¬Ù…Ù„Û Ø¯Ø±Ù„ÙˆØ¯Û:
Û±- Ø¯Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† امیر اړ دی، Ú†Û ÙˆØ±ÙˆØ³ØªÙ‡ له Ø¯Û Ù„Ù‡ نورو Ù‡Ûوادونو سره خپل معاملات له انګلستان سره د Ù…Ø°Ø§Ú©Ø±Û Ù¾Ù‡ اساس او د هغو په Ù„Ûوالتیا ترسره Ú©Ú“ÙŠ.
Û²- د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† امیر ØÙ‚ نه لري، Ú†Û Ù„Ù‡ نورو Ù‡Ûوادونو سره هیڅ ډول Ø§Ú“ÛŒÚ©Û ÙˆØ³Ø§ØªÙŠ او د انګریز دولت له Ù…Ø´ÙˆØ±Û Ù¾Ø±ØªÙ‡ له کول بل Ù‡Ûواد سره د Ø¬Ú«Ú“Û Ø§Ø¹Ù„Ø§Ù† ÙˆÚ©Ú“ÙŠ.
Û³- د Ø¯Û Ø´Ø±Ø· په مقابل Ú©Û Ø¯ Ø¨Ø±ØªØ§Ù†ÛŒÛ Ø¯ÙˆÙ„Øª ØØ§Ø¶Ø± دی، نوموړی امیر د پردیو د ØªÛØ±ÛŒÙˆ په مقابل Ú©Û Ø¯ Ù¾ÛØ³ÙˆØŒ وسلو او عسکرو په وسیله، په هر ډول Ú†Û Ø¯ برتانیا دولت وغواړي ØÙ…ایه Ú©Ú“ÙŠ او هر وخت Ú†Û ÛŒÛ Ù…Ù†Ø§Ø³Ø¨ وبولي، مرسته به ÛŒÛ ÙˆÚ©Ú“ÙŠ.
Û´- Ú©Ù‡ د Ø¨Ø±ØªØ§Ù†ÛŒÛ Ø¹Ø³Ú©Ø± د کوم ضرورت په وخت Ú©Û Ø¯ امنیت Ø¨Ø±Ù‚Ø±Ø§Ø±Û Ø§Ùˆ د خارجي ØªÛØ±ÛŒÙˆ د Ø¯ÙØ§Ø¹ لپاره د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ø®Ø§ÙˆØ±Û ØªÙ‡ داخلÛÚ–ÙŠØŒ د Ø³ÙˆÙ„Û Ø§Ùˆ امنیت له Ø¨Ø±Ù‚Ø±Ø§Ø±Û ÙˆØ±ÙˆØ³ØªÙ‡ به Ùوراً Ù‡Ûواد ته Ø¨ÛØ±ØªÙ‡ ستنÛÚ–ÙŠ.
د ګندمک Ù…Ø¹Ø§Ù‡Ø¯Û Ø¯ درÛÙ…Û Ù…Ø§Ø¯Û Ù„Ù‡ Ø§ÙˆÙ„Û Ø§Ùˆ Ø¯ÙˆÛŒÙ…Û Ø¬Ù…Ù„Û Ú…Ø®Ù‡ څرګندÛÚ–ÙŠØŒ Ú†Û Ø¯ بهرني سیاست په چارو Ú©Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† خپل معاملاتي اهلیت د درÛیمګړو Ù‡Ûوادونو سره د انګلستان په ګټه کاملاً له لاسه ورکړی Ùˆ. د Ù‡Ù…Ø¯Û Ù…Ø§Ø¯Û Ù¾Ø± اساس Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† خپله سیاسي خپلواکي یا ØØ§Ú©Ù…یت Ú†Û Ù…Ø®Ú©Û Ù…Ùˆ ورڅخه یادونه وکړه، له لاسه ورکړه، Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د یو پورټکټوراټ (تر Ø³Ø§ØªÙ†Û Ù„Ø§Ù†Ø¯Û) دولت په توګه نه شوای کولای، Ú†Û Ø¯ هیڅ کوم بهرني Ù‡Ûواد سره Ø§Ú“ÛŒÚ©Û ÙˆØ³Ø§ØªÙŠ. د Ø¯ÙˆÛŒÙ…Û Ø¬Ù…Ù„Û Ø³Ø±Ù‡ سم Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† ØØªÛŒ نه شو کولای، د انګلستان له Ø§Ø¬Ø§Ø²Û Ù¾Ø±ØªÙ‡ د Ø®Ù¾Ù„Û Ø®Ø§Ø±ÙˆÛ Ø¯ Ø¯ÙØ§Ø¹ لپاره وسله پورته Ú©Ú“ÙŠ. (درÛیمه ماده لا اوږد ØÙ‚وقي Ø¨ØØ« ته اړتیا لري، Ú†Û Ø¯ Ù„ÛŒÚ©Ù†Û Ø¯ Ø§ÙˆÚ–Ø¯ÛØ¯Ùˆ له امله ØªØ±Û Ú‰Ú‰Ù‡ کوو.)
څلورمه ماده: د Ø¯Û Ù„Ù¾Ø§Ø±Ù‡ Ú†Û Ø¯ دواړو Ù‡Ûوادونو مناسبات لا ټینګ شي او د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ù¾ÙˆÙ„Û Ø¯ پردیو له ØªÛØ±ÛŒÙˆ وژغورل شي، د انګریز دولت لازم Ú«Ú¼ÙŠØŒ Ú†Û Ø®Ù¾Ù„ دایمي استازی Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† ته واستوي. دغه استازی به د Ø®Ù¾Ù„Û Ø±ØªØ¨Û Ù…Ø·Ø§Ø¨Ù‚ØŒ یو ټولګی عسکر هم له ÚØ§Ù†Ù‡ سره ولري او هم د Ø¨Ø±ØªØ§Ù†ÛŒÛ Ø¯ÙˆÙ„Øª ØÙ‚ لري، Ú†Û Ø¯ اړتیا پرمهال خپل ÚØ§Ù†Ú«Ú“ÙŠ استازي د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پولو ته واستوي. د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† امیر ØÙ‚ لري، Ú†Û Ø®Ù¾Ù„ استازی د هند ویسرای دربار یا نورو هندي مقاماتو ته واستوي. (د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پر معاصر تاریخ یوه لنډه کتنه، Ø§Ú©Ø§Ú‰Ù…ÛØ³Ù† Ù…ØÙ…د ابراهیم عطایي ۱۲۵‌ ØµÙØÙ‡)
په Ø¯Û Ú©Û Ù‡ÛŒÚ… Ø´Ú© او شبهه نشته، Ú†Û Ø¯ØºÙˆ دواړو استازو مساوي واکونه نه درلودل، په کابل Ú©Û Ø¯ انګریز استازي د Ø§ÙØºØ§Ù†ÙŠ Ù¾ÙˆÙ„Ùˆ د ساتلو او Ú…Ø§Ø±Ù†Û Ø¯Ù†Ø¯Ù‡ پر غاړه درلوده، په کابل Ú©Û ÛŒÛ Ù¼ÙˆÙ„ سیاسي واکونه درلودل او د ګندمک تړون پلي Ú©ÛØ¯Ø§ ÛŒÛ Ú…Ø§Ø±Ù„Ù‡ØŒ خو Ø§ÙØºØ§Ù†ÙŠ Ø§Ø³ØªØ§Ø²ÙŠ بیا Ø¯ØºØ³Û ÙˆØ§Ú©ÙˆÙ†Ù‡ نه درلودل.
همدا راز د Ù‡Ù…Ø¯Û Ù…Ø§Ø¯Û Ù¾Ù‡ اساس د Ø¨Ø±ØªØ§Ù†ÛŒÛ Ø¯ÙˆÙ„Øª ØÙ‚ لري، Ú†Û Ø¯ ضرورت په وخت Ú©Û Ø®Ù¾Ù„ ÚØ§Ù†Ú«Ú“ÙŠ استازي د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پولو ته واستوي. لیکونکي په Ø¯Û Ø¨Ø§ÙˆØ± دي، Ú†Û Ø¯Ø§ انګلستان ته د Ù„Ø§Ø³ÙˆÙ‡Ù†Û ÛŒÙˆ امتیاز و، Ú†Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† له خوا ورکړل شوی و، په Ø¯Ø§Ø³Û ØØ§Ù„ Ú©Û Ø¯Ø§ د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† داخلي واکونو له Ø¬Ù…Ù„Û Ú…Ø®Ù‡ Ùˆ. (د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د بهرنیو اړیکو تاریخ، سلطان شاه ØµÙØ§Ø±ÙŠØŒ ۱۱۶‌مه ØµÙØÙ‡)
Û²- د امیر عبدالرØÙ…Ù† خان واک ته Ø±Ø³ÛØ¯Ù„
امیر عبدالرØÙ…Ù† خان پخپله لیکي، Ú†Û Ú©Ù„Ù‡ ÛŒÛ Ù„Ù‡ Ø±ÙˆØ³ÛŒÛ Ú…Ø®Ù‡ د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† په لوري ØØ±Ú©Øª ÙˆÚ©Ú“ØŒ په لاره Ú©Û ÛŒÛ Ù„Ù‡ انګلستان دولت سره ÚÛŒÙ†Û Ù„ÛŒÚ©ÙˆÙ†Ù‡ تبادله شول. امیر د خپل لیک Úواب په (Û±Û²Û¹Û·) کال د رجب په میاشت Ú©Û Ø¯ Ø¨Ø±ØªØ§Ù†ÛŒÛ Ø¯ÙˆÙ„Øª استازي ګرÛÙÙ† له لوري په لاندÛني متن ترلاسه کړی، Ú†Û Ù„Ù†Ú‰ÛŒØ² ÛŒÛ Ù¾Ù‡ Ø¯Û Ú‰ÙˆÙ„ دی: (لومړی په Ø¯Û Ø§Ú“Ù‡ Ú†Û Ø¯ کابل ØÚ©Ù…ران به له بهرنیو Ù‡Ûوادونو سره Ú…Ù‡ ډول Ø§Ú“ÛŒÚ©Û Ù„Ø±ÙŠØŸ انګلیسي دولت اجازه نه ورکوي، Ú†Û Ø¨Ù‡Ø±Ù†ÙŠ Ù‡Ûوادونه Ø¯Û Ù¾Ù‡ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ú©Û Ø¯ Ù„Ø§Ø³ÙˆÙ‡Ù†Û ØÙ‚ ولري، څرګنده ده Ú†Û Ø¯ کابل ØÚ©Ù…ران له انګلیسي دولت پرته، له هیڅ بهرني Ù‡Ûواد سره د سیاسي اړیکو ټینګولو ØÙ‚ نه لري...
د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د پولو په اړه Ú©ÙˆÙ…Û Ø®Ø¨Ø±Û Ú†Û Ù„Ù‡ امیر Ù…ØÙ…د یعقوب خان سره شوي دي، د انګلیس دولت په Ø¯Û Ø§Ú“Ù‡ تاسو سره هیڅ نوعه خبرو ته چمتو نه دی...)
امیر وایي له ÛŒÙˆÛ Ø§ÙˆÙ†Û ÙˆØ±ÙˆØ³ØªÙ‡ Ù…Û ÙˆØ±ØªÙ‡ لنډ Úواب ولیکه، خو له Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† څخه Ù…Û Ø¯ کندهار بÛلول ونه منل. (ÛŒØ§Ù†Û Ù†ÙˆØ± موارد ÛŒÛ Ù…Ù†Ù„ÙŠ دي.) (تاج التواریخ، لومړی او دویم ټوک، نهم څپرکی ۱۶۳‌مه ØµÙØÙ‡ او لیکلی سند Û±Û¶Ûµâ€ŒØµÙØÙ‡ØŒ لیکوال امیر عبدالرØÙ…Ù† خان ،ژباړن: عبدالقیوم زاهد مشواڼی،)
بل ÚØ§ÛŒ لیکي: (عثماني دولت او ایران له پخوا Ù‡Ú…Ù‡ کوله، Ú†Û Ù¾Ù‡ خپلو Ú©Û Ø³Ø±Ù‡ Ú©Ù„Ú© ملګري شي، خو څرنګه Ú†Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† له انګلیس دولت سره تړون Ú©Ú“ÛŒ دی، Ú†Û Ø¯ نوموړي دولت له خبرتیا او Ø®ÙˆÚšÛ Ù¾Ø±ØªÙ‡ به له هیڅ بهرني Ù‡Ûواد سره سیاسي Ø®Ø¨Ø±Û Ø§ØªØ±Û Ù†Ù‡ کوي، نو نه شي کولای Ú†Û Ø¯ عثماني دولت او ایران سره Ø®Ø¨Ø±Û Ø§ØªØ±Û ÙˆÚ©Ú“ÙŠØŒ Ú©Ù‡ Ú…Ù‡ هم Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د عثماني دولت او ایران Ù…ÙˆØ®Û Ø®Ù¾Ù„Û Ù…ÙˆØ®Û Ú«Ú¼ÙŠ. (تاج التواریخ، لومړی او دویم ټوک، نهم څپرکی ۴۴۹‌مه Û±Û¶Ûµâ€ŒØµÙØÙ‡ØŒ لیکوال امیر عبدالرØÙ…Ù† خان ،ژباړن: عبدالقیوم زاهد مشواڼی،)
د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پر معاصر تاریخ یو لنډه کتنه Ù†ÙˆÙ…Û Ú©ØªØ§Ø¨ لیکوال د امیر عبدالرØÙ…Ù† خان واک ته Ø±Ø³ÛØ¯Ùˆ په اړه لیکي: (عبدالرØÙ…Ù† خان د ۱۸۸۰ز کال د جولای په دوه ویشتمه د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† ØªØØª ترلاسه Ú©Ú“ØŒ خو انګریز هغه مهال د قدرت ترلاسه کولو اجازه ورکړه، Ú†Û Ù¾Ù‡ ده ÛŒÛ Ø¯ ګندمک معاهده ومنله. له Ø¯Û Ø³Ø±Ù‡ دا Ú˜Ù…Ù†Û Ù‡Ù… ØªØ±Û ÙˆØ§Ø®ÛŒØ³ØªÙ„ Ø´ÙˆÛØŒ Ú†Û Ù„Ù‡ Ø¯Û ÙˆØ±ÙˆØ³ØªÙ‡ به د انګریز په لاس او قبضه Ú©Û ÙˆÙŠ. امیر عبدالرØÙ…Ù† خان صادقانه ومنله Ú†Û Ù„Ù‡ انګریز پرته به له هیچا سره Ø§Ú“ÛŒÚ©Û Ù†Ù‡ ساتي. ده د انګریز د Ø®ÙˆØ´ØØ§Ù„Û Ø§Ùˆ هغوی ته د خپل Ø±ÚšØªÛŒÙ†ÙˆÙ„Û ÚšÙˆØ¯Ù„Ùˆ لپاره په مختلÙÙˆ پلمو او طریقو هغه مبارزان لمنÚÙ‡ یوړل، Ú†Û Ù„Ù‡ انګریزانو سره Ø¬Ù†Ú«ÛØ¯Ù„ÙŠ Ùˆ. Ù„Ú©Ù‡ جنرال Ù…ØÙ…د جان خان وردګ، میربچه خان، Ø¯ÙˆØ±ÛØ´ خان بابا قشقار، ملا مشک عالم، نایب سالار Ù…ØÙ…د شاه خان غلجایي او نور. (یاد کتاب ۱۳۲‌مه ØµÙØÙ‡)
همدا راز ØØ¨ÛŒØ¨ الله رÙیع لیکي: انګریزانو په ۱۸۸۰ز کال Ú©Û ÛŒÙˆ ÚÙ„ بیا Ù…Ø§ØªÛ ÙˆØ®ÙˆÚ“Ù‡ØŒ بیا ÛŒÛ Ø¯ ØªØØª الØÙ…Ø§ÛŒÚ«Û ØØ±Ø¨Û او Ù¾Ø±Ø¯Û ØªÙ‡ لاس ÙˆØºÚØ§ÙˆÙ‡. امیر عبدالرØÙ…Ù† خان ورسره Ø¯Ø§Ø³Û Ù‡ÙˆÚ©Ú“Ù‡ وکړه، Ú†Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† به په کورنیو چارو Ú©Û Ø¨Ø´Ù¾Ú“Ù‡ خپلواکي او په Ø¨Ù‡Ø±Ù†Û Ú©Ú†Ù‡ به د انګریزانو له Ù„Ø§Ø±Û Ø¯ Ù†Ú“Û Ø³Ø±Ù‡ راشه درشه کوي. (د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† لنډکی تاریخ، ØØ¨ÛŒØ¨ الله رÙیع، Û´Û· ØµÙØÙ‡)
دا خو ثابته شوه، Ú†Û Ø¯ امیر عبدالرØÙ…Ù† خان د ÙˆØ§Ú©Ù…Ù†Û Ù¾Ø±Ù…Ù‡Ø§Ù„ د نا‌استقلاله ØÚ©ÙˆÙ…تونو دویم ډول ØªØØª الØÙ…ایه ØÚ©ÙˆÙ…ت بڼه درلوده، او بهرنی ØØ§Ú©Ù…یت ÛŒÛ Ù†Ù‡ درلود.
Û´- د امیر ØØ¨ÛŒØ¨ الله خان تړونونه
اول: د ۱۹۰۵ تړون
په Ø¯Û ØªÚ“ÙˆÙ† Ú©Û Ø§Ù…ÛŒØ± ØØ¨ÛŒØ¨ الله خان له انګریزانو سره په کورنیو او بهرنیو چارو Ú©Û Ø¯ خپل پلار امیر عبدالرØÙ…Ù† خان Ú˜Ù…Ù†Û Ø§Ùˆ تړونونه تایید او منلي دي. د تړون د متن لنډیز په Ø¯Û Ú‰ÙˆÙ„ دی:
(بسم الله الرØÙ…Ù† الرØÛŒÙ… Ø§Ø¹Ù„ÛŒØØ¶Ø±Øª سراج المللة والدین امیر ØØ¨ÛŒØ¨ الله خان د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د مملکت او د هغه د توابعو مستقل پاچا له ÛŒÙˆÛ Ø®ÙˆØ§....
امیر ØØ¨ÛŒØ¨ الله په Ø¯Û ÙˆØ³ÛŒÙ„Ù‡ مني، Ú†Û Ø¯ ژمنلیک په جزوي او کلي مسایلو او کورنیو او بهرنیو چارو Ú©Û Ú†Û Ø§Ù…ÛŒØ± عبدالرØÙ…Ù† خان له انګریز دولت سره منعقد Ú©Ú“ÙŠ دي، زه هم هغه ټول منم، عمل Ù¾Ø±Û Ú©ÙˆÙ… او Ù…Ø®Ø§Ù„ÙØª به ورڅخه نه کوم.) (د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پر معاصر تاریخ یوه لنډه کتنه، Ø§Ú©Ø§Ú‰Ù…ÛØ³Ù† Ù…ØÙ…د ابراهیم عطایي ۱۴۷‌ ØµÙØÙ‡) Ú©Ù‡ Ú…Ù‡ هم دلته Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† خپلواک لوري په توګه یاد شوی دی، خو د تړون متن په اساس هماغه د نا‌استقلاله ØÚ©ÙˆÙ…تونو دویم ډول ØªØØª الØÙ…ایه ØÚ©ÙˆÙ…ت منلو ژمنه ØªØ±Û Ø§Ø®ÛŒØ³ØªÙ„ Ø´ÙˆÛ Ø¯Ù‡. دلته ÛŒÛ Ù…Ø³ØªÙ‚Ù„ÙˆØ§Ù„ÛŒ کورنیو چارو لپاره کارول شوی، نه د بشپړ خپلواک Ù‡Ûواد په توګه.
دویم: د ۱۹۰۷ز کال د Ø±ÙˆØ³ÛŒÛ Ø§Ùˆ انګریزانو په ګډون تړون
د عبدالرØÙ…Ù† خان ژمنو Ø¨Ø§Ù†Ø¯Û Ù¼ÛŒÙ†Ú«Ø§Ø± راغلی او Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† انګلستان Ù†Ùوذ ته پرÛښودل شوی. (د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پر معاصر تاریخ یوه لنډه کتنه، Ø§Ú©Ø§Ú‰Ù…ÛØ³Ù† Ù…ØÙ…د ابراهیم عطایي ۱۵۰‌ ØµÙØÙ‡)
Ûµ- د امان الله خان ÙˆØ§Ú©Ù…Ù†Û ØªÙ‡ Ø±Ø³ÛØ¯Ù„
واک ته له Ø±Ø³ÛØ¯Ùˆ سره سم ÛŒØ¹Ù†Û Ø¯ پلار د Ù…Ú“ÛŒÙ†Û Ù¾Ù‡ اوومه ÙˆØ±Ú Ù¾Ù‡ Ù„ÙˆÙ…Ú“Û ÙˆÛŒÙ†Ø§ Ú©Û Ú˜Ù…Ù†Ù‡ وکړه، Ú†Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† به د Ù†Ú“Û Ù†ÙˆØ±Ùˆ Ù‡Ûوادونو په Ú…ÛØ± په کورنیو او بهرنیو چارو Ú©Û Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú© وي. (Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† در مسیر تاریخ Û·ÛµÛ² ØµÙØÙ‡)
Û³/Û³/Û±Û¹Û±Û¹ Ú©Û Ø¯ برتانوي هند د ویسرای لارد چلمسÙورد په نامه لیک ولÛږه، Ú†Û ÙˆØ±ÙˆØ³ØªÛ Ø¬Ù…Ù„Û ÛŒÛ Ø¯Ø§Ø³Û ÙˆÛ: نه باید له هغه ملګري څخه پټه وي، Ú†Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† مستقل او ازاد ØÚ©ÙˆÙ…ت ÚØ§Ù† تیار بولي.... په ÚÛŒÙ†Û ØªØ§Ø±ÛŒØ®ÙŠ کتابونو Ú©Û Ø¯Ø§Ø³Û Ù…ØªÙ† راغلی دی: ... دا خبره باید زیاته Ú©Ú“Ù…ØŒ Ú†Û Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú© او مستقل Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† هره Ú«Ú“Û Ø§Ùˆ موسم Ú©Û Ú†Ù…ØªÙˆ دی، Ú†Û Ø¯ Ø¯ÙˆØ³ØªÛ Ø¯ ټولو قاعدو په پام Ú©Û Ù†ÛŒÙˆÙ„Ùˆ سره هر ډول د Ø¯ÙˆØ³ØªÛ Ø§Ùˆ تجارتي تړون او قرارداد او نور Ú†Û Ø¯ دواړو Ù‡Ûوادونو په ګټه وي، د مساوي او برابرو ØÙ‚وقو له ساتلو سره د انګلستان له عالیه ØÚ©ÙˆÙ…ت سره لاسلیک Ú©Ú“ÙŠ. Ù‡Ù…Ø¯Û Ø¬Ù…Ù„Ùˆ انګریزان اندÛښمن Ú©Ú“Ù„.
په Û±Û³/Û³/Û±Û¹Û±Û¹ Ù†Ûټه امان الله خان په دربار Ú©Û Ø§Ø¹Ù„Ø§Ù† ÙˆÚ©Ú“: زه ÚØ§Ù† او خپل Ù‡Ûواد د کورنیو او بهرنیو چارو له اړخه کاملاً ازاد او خپلواک اعلانوم، تر Ø¯Û ÙˆØ±ÙˆØ³ØªÙ‡ به زما Ù‡Ûواد Ù„Ú©Ù‡ د Ù†Ú“Û Ù†ÙˆØ± Ù‡Ûوادونه او قدرتونه ازاد وي. هیڅ بهرني قدرت ته به اجازه ور نه Ú©Ú“Ù…ØŒ Ú†Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† په کورنیو او بهرنیو چارو Ú©Û Ù„Ø§Ø³ÙˆÙ‡Ù†Ù‡ ÙˆÚ©Ú“ÙŠØŒ Ú©Ù‡ Ø¯ØºØ³Û ÙˆÚ©Ú“ÙŠØŒ سر به ÛŒÛ Ù¾Ù‡ توره غوڅ Ú©Ú“Ù… (لوڅه توره ÛŒÛ Ù¾ÙˆØ±ØªÙ‡ Ú©Ú“Ù‡) بیا ÛŒÛ Ø¯ انګریز استازي ته اشاره ÙˆÚ©Ú“Ù‡ او ÙˆÛ ÙˆÛŒÙ„: ته پوه Ø´ÙˆÛØŸ
همداراز راÚÙŠ Ú†Û Ø¯ انګلستان استازي Ø¨Ø§Ù†Ø¯Û ÛŒÛ Ù¼ÛŒÙ†Ú«Ø§Ø± ÙˆÚ©Ú“ØŒ Ú†Û Ø¯Ø§ خبر خپل ØÚ©ÙˆÙ…ت ته ورسوي. (Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† در پنج قرن اخیر، میر Ù…ØÙ…د صدیق ÙØ±Ù‡Ù†Ú«ØŒ ناشر انجینر Ø§ØØ³Ø§Ù† الله مایار، ۳۳۶‌مه ØµÙØÙ‡)
بخارا او ایران ته ÛŒÛ Ø³Ùیران مقرر Ú©Ú“Ù„ او شوروي Ø§ØªØØ§Ø¯ سره ÛŒÛ Ø§Ú“ÛŒÚ©Û ÙˆÙ†ÛŒÙˆÙ„Û. Û±Û¹Û±Û¹ د Ù…Û Ù¾Ù‡ میاشت Ú©Û ÛŒÛ Ø¯ جهاد اعلان ÙˆÚ©Ú“. په شرق، کندهار او پکتیا Ù…ØØ§Ø°ÙˆÙ†Ùˆ Ú©Û ÛŒÛ Ù„Ù‡ انګریزانو سره Ù†ÚšØªÛ ÙˆÚ©Ú“Û. Ù…ØÙ…دنادر خان د اپریل په ۲۴‌مه په Ú«Ø±Ø¯ÛØ² Ú©Û Ø§Ø¹Ù„Ø§Ù† ÙˆÚ©Ú“ØŒ Ú†Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ø§Ø®ÛŒØ³ØªÙ„Ùˆ مبارزه ÛŒÛ Ù¾ÛÙ„ Ú©Ú“Û Ø¯Ù‡.
د Ø±Ø§ÙˆÙ„Ù¾ÛŒÙ†Ú‰Û Ù…Ø¹Ø§Ù‡Ø¯Û Ú…Ø®Ù‡ وروسته د Ù…ØÙ…ود طرزي به Ù…Ø´Ø±Û Ù„Ù‡ انګریزانو سره Ú…Ùˆ ÙˆØ§Ø±Û Ø®Ø¨Ø±Û ÙˆØ´ÙˆÛØŒ Ú†Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†ÙŠ Ù„ÙˆØ±ÙŠ Ù„ÙˆÛŒÛ ØºÙˆÚšØªÙ†Û Ù¾Ø± برتانیه د Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ù…Ù†Ù„ او اعلانول و، انګریزانو د Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ù„Ù‡ اعلانولو سره Ù…Ø®Ø§Ù„ÙØª ښوده.
په Û²Û¸/Û²/Û±Û¹Û²Û± Ù†Ûټه ÛŒÛ Ù„Ù‡ Ø±ÙˆØ³ÛŒÛ Ø³Ø±Ù‡ د Ø¯ÙˆØ³ØªÛ ØªÚ“ÙˆÙ† لاسلیک Ú©Ú“. انګریزانو بیا په خپلو شرایطو دا هم ور زیات Ú©Ú“Ù„ØŒ Ú†Û Ù„Ù‡ دوی سره له Ø¯ÙˆØ³ØªÛ ÙˆØ±ÙˆØ³ØªÙ‡ به له Ø±ÙˆØ³ÛŒÛ Ø³Ø±Ù‡ تړون باطلوي، Ú†Û Ø§ÙØºØ§Ù†ÙŠ Ú‰ÛŒÙ¾Ù„ÙˆÙ…Ø§ØªØ§Ù†Ùˆ ÙˆØ±Ù¾ÙˆØ±Û ÙˆØ®Ù†Ø¯Ù„.
په ۱۹۱۹ز کال د انګلستان نائب السطنه جلسÙورد ته لیک واستوه او د (Û±Û¹Û°Ûµ) مه Ù†Ûټه هوکړه لیک د تجدید غوښتنه ÛŒÛ ÙˆÚ©Ú“Ù‡ او د انګلیس Úواب ته منتظر نه شو او عملاً ÛŒÛ Ø®Ù¾Ù„ خارجي سیاسی پيل Ú©Ú“ له Ø±ÙˆØ³ÛŒÛ Ø³Ø±Ù‡ ÛŒÛ Ø§Ú“ÛŒÚ©Û Ù¼ÛŒÙ†Ú«Û Ú©Ú“Û.(Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† در مسیر تاریخ لومړی جلد Û·ÛµÛ·ØµÙØÙ‡) (Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† در پنج قرن اخیر، Û³Û³Û¶ØµÙØÙ‡)
په Û²Û²/Û±Û±/Û±Û¹Û²Û± Ù†Ûټه په Û±Û´ مادو Ú©Û ØªÚ“ÙˆÙ† لاسلیک شو، ÛŒØ§Ù†Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† دوه لویو قدرتونو (شوروي او انګریزانو) په رسمیت وپÛژانده. (Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† در مسیر تاریخ Û·Û¸Û³ ØµÙØÙ‡)
سید Ù…ØÙ…د باقر Ù…ØµØ¨Ø§Ø Ø²Ø§Ø¯Ù‡ Ú†Û Ù„Ù‡ امان الله خان سره په Ùکري Ù„ØØ§Ø¸ چندان جوړ هم نه دی، د Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ø¬Ú«Ú“Û Ù¾Ù‡ اړه لیکي: په ۱۹۱۹ز کال Ú©Û Ø¯ امان الله خان په لارښوونه د استقلال (د Ø§ÙØºØ§Ù† او انګلیس درÛیمه جګړه) پیل شو. د Ù‡Ù…Ø¯Û Ú©Ø§Ù„ د اګست په ۱۸‌مه Ù†Ûټه Ø¨Ø±ØªØ§Ù†ÛŒÛ Ø¯ÙˆÙ„Øª Ù…Ø°Ø§Ú©Ø±Û ØªÙ‡ ØØ§Ø¶Ø±ØŒ Ú†Û Ù„Ù‡ امله ÛŒÛ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د یو خپلواک Ù‡Ûواد په توګه په رسمیت وپÛژانده. (تاریخ سیاسي مختصر Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù†ØŒ سید Ù…ØÙ…د باقر Ù…ØµØ¨Ø§Ø Ø²Ø§Ø¯Ù‡ØŒ Û¹Ûµ ØµÙØÙ‡)
استاد ØØ¨ÛŒØ¨ الله رÙیع لیکي: Úوان او روڼ اندي شهزاده امان الله خان د خپل Ù‡Ûواد بشپړه خپلواکي اعلان Ú©Ú“Ù‡ او انګریزانو ته ÛŒÛ Ø®Ø¨Ø± ورکړ، Ú†Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† نور خپلواک دی او د انګریزانو د ØºÙ„Ø§Ù…Û Ú˜Øº ÛŒÛ Ù„Ù‡ ØºØ§Ú“Û Ú…Ø®Ù‡ ایستلی دی. انګریزانو له Ø¯Û Ø§Ø¹Ù„Ø§Ù† سره سم د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پولو ته نظامي سوقیات پیل Ú©Ú“Ù„ او په درÛیو Ù…ØØ§Ø°ÙˆÙ†Ùˆ Ú©Û Ø¬Ù†Ú« پیل شو. امان الله خان د Ø¬Ú«Ú“Û Ø§Ùˆ Ø§Ø²Ø§Ø¯Û Ø§Ø¹Ù„Ø§Ù† ترڅنګ سیاسي اقدام هم ÙˆÚ©Ú“ او د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د Ø§Ø²Ø§Ø¯Û Ø®Ø¨Ø± رسولو لپاره ÛŒÛ ÛŒÙˆ سیاسي هئیت د Ù†Ú“Û Ø§Ø²Ø§Ø¯Ùˆ Ù‡Ûوادونو ته واستاوه. د Ø±ÙˆØ³ÛŒÛ Ú©Ù…ÙˆÙ†Ø³ØªÙŠ رژیم سره ÛŒÛ Ø¯ Ù…ØªÙ‚Ø§Ø¨Ù„Û Ø±Ø³Ù…ÛŒØª Ù¾ÛÚ˜Ù†Ø¯Ù†Û Ø§Ø¹Ù„Ø§Ù† ÙˆÚ©Ú“. د Ø¬Ú«Ú“Û Ù¾Ù‡ ډګر Ú©Û ÛŒÛ Ø§Ù†Ú«Ø±ÛŒØ²Ø§Ù†Ùˆ ته Ù…Ø§ØªÛ ÙˆØ±Ú©Ú“Ù‡ او هغوی هم مجبور شول، Ú†Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† په رسمیت وپÛژني. (د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† لنډکی تاریخ، ØØ¨ÛŒØ¨ الله رÙیع، ۴۹‌مه ØµÙØÙ‡)
Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† در پنج قرن اخیر کتاب لیکوال د امان الله خان ازادي اخیستلو ته د (استقلال تام کشور) نوم ورکړی دی. له تام څخه موخه Ú©ÙˆØ±Ù†Û Ø§Ùˆ Ø¨Ù‡Ø±Ù†Û Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©ÙŠ ده.
بل ÚØ§ÛŒ لیکی: (اما Ø·Ø±Ù Ø§ÙØºØ§Ù†ÛŒ Ú©Ù‡ معلوم میشد، هدایات ØµØ±ÛŒØ Ùˆ روشن یاخود داشت از اغاز کاربرد Ùˆ نکته بطور خاص اصرار ورزید: نخست، تصدیق استقلال کامل Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† از جمله ازادی مناسبات با کشور‌های خارجی دوم، تعدیل خط دیورند به Ù†ØÙˆÛŒ Ú©Ù‡ Ø³Ø±ØØ¯ ازاد کلا Ùˆ منطقه وزیرستان خصوصاً به Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† سپرده شود.) (Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† در پنج قرن اخیر، Û³Û´Û°â€ŒØµÙØÙ‡)
بل ÚØ§ÛŒ لیکي: (عجب این نیست Ú©Ù‡ ØÚ©ÙˆÙ…ت Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† این شرایط را Ú©Ù‡ بشکل غیر مستقیم به مغلوب شدن آن در جنګ دلالت میکرد، Ù¾Ø°ÛŒØ±ÙØª ام عجب آنست ،که باوص٠این پذیرش موÙÙ‚ شد، تا متارکه رابه مردم خود Ùˆ ØªØ§ØØ¯ÛŒ بمردم جهان به منزله پیروزی ارایه نموده Ùˆ در پایان کار منظور اصلی خود راکه استقلال تام Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† بود از سیاست مداران کهنه کار انګلیس انتزاع کند.) پورتنی ماخذ، ۳۳۹‌مه ماده
همدازار Ú«Ú¼Ùˆ برتانوي، اروپایي او نورو سیاستپوهانو او تاریخ‌لیکوونکو هم تایید Ú©Ú“ÛØŒ Ú†Û Ø§Ù…Ø§Ù† الله خان له برتانویانو خپلواکي Ø§Ø®ÛŒØ³ØªÛ Ø¯Ù‡. د بÛÙ„Ú«Û Ù¾Ù‡ ډول د (Stephen tanner) په خپل کتاب (Afghanistan a military history from Alexander the great to the fall of the Taliban له سکندر څخه د طالبانو تر زواله د Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† پوÚÙŠ تاریخ) Ú©Û Ù„ÛŒÚ©ÙŠ:
(In May 1919, Amanullah launched a jihad, now known as the third Anglo- War…
Within a month, both sides realized there was a little to be gained by the war, and Amanullah agreed to meet Lord Chelmsford in Rawalpindi. There Amanullah was stripped of his financial subsidy, refused the right of arms shipments from India, but he won from the weary British a basic right which Afghanistan had previously been denied. Attached to the treaty was a letter declaring Afghanistan “free and independent in its internal and external affairs.†Britain relinquished control of Afghan foreign policy. Because of this treaty, 1919 is generally regarded as the year of birth of the modern Afghan nation.)
ژباړه: د ۱۹۱۹ز کال د مئ میاشت Ú©Û Ø§Ù…Ø§Ù† الله خان جهاد پیل Ú©Ú“ØŒ Ú†Û Ø§ÙˆØ³Ù…Ù‡Ø§Ù„ له انګلیس سره د درÛÛŒÙ…Û Ø¬Ú«Ú“Û Ù¾Ù‡ نامه یادÛÚ–ÙŠ...
د ÛŒÙˆÛ Ù…ÛŒØ§Ø´ØªÛ Ù¾Ù‡ اوږدو Ú©Û Ø¯ دواړه لوري Ø¯Û ØªÙ‡ متوجه شول، Ú†Û Ù„Ù‡ Ø¬Ú«Ú“Û Ú‰ÛØ± Ú…Ù‡ په لاس نه ورÚÙŠØŒ نو امان الله خان Ø¯Û ØªÙ‡ تیار شو، Ú†Û Ù„Ù‡ لارد چلسمÙورد سره په Ø±Ø§ÙˆÙ„Ù¾ÛŒÙ†Ú‰Û Ú©Û Ù„ÛŒØ¯Ù†Ù‡ ÙˆÚ©Ú“ÙŠ. امان الله خان مالي ملاتړ له لاسه ورکړ، له هند څخه د وسلو Ù„ÛÚ–Ù„ØŒ منع شول، خو هغه له Ø³ØªÚ“Û Ø¨Ø±ØªØ§Ù†ÛŒÙ‡ څخه خپل بنسټیز ØÙ‚ØŒ Ú†Û Ù¾Ø®ÙˆØ§ ÛŒÛ ØªØ±Û Ø§Ù†Ú©Ø§Ø± Ú©Ú“ÛŒ و، ترلاسه Ú©Ú“. له Ù…Ø¹Ø§Ù‡Ø¯Û Ø³Ø±Ù‡ مل په یو لیک Ú©Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ú©ÙˆØ±Ù†Û Ø§Ùˆ Ø¨Ù‡Ø±Ù†Û Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©ÙŠ ومنل شوه. Ø¨Ø±ØªØ§Ù†ÛŒÛ Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ø¨Ù‡Ø±Ù†Û Ø³ÛŒØ§Ø³ÙŠ Ù¾Ø§Ù„ÛŒØ³Û Ú…Ø§Ø±Ù„ پرÛښودل، په Ø¯Û Ù…Ø¹Ø§Ù‡Ø¯Û Ø³Ø±Ù‡ په Û±Û¹Û±Û¹ Ú©Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù† ملت د Ù†ÙˆÛ Ø²ÙˆÚ©Ú“Û Ú©Ø§Ù„ Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÛÚ–ÙŠ.
تنیجه
یو Ù‡Ûواد هغه مهال خپلواک Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÛÚ–ÙŠØŒ Ú†Û Ù¾Ù‡ کورنیو او بهرنیو چارو Ú©Û Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú© او د بل Ù‡Ûواد تابع نه وي. هغه Ù‡Ûواد Ú†Û Ø¨Ù‡Ø±Ù†Û Ú†Ø§Ø±Û ÛŒÛ Ø¯ بل چا له لوري څارل او کنټرولÛÚ–ÙŠØŒ خپلواک نه Ú«Ú¼Ù„ Ú©ÛÚ–ÙŠ.
د ګندمک په تړون Ú©Û Ù…Ù†Ù„ Ø´ÙˆÛ ÙˆÙ‡ØŒ Ú†Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ø¨Ù‡Ø±Ù†Û Ú†Ø§Ø±Û Ø¨Ù‡ د انګلیس دولت له لوري او په خوښه ترسره Ú©ÛÚ–ÙŠ. څرنګه Ú†Û Ù¾ÙˆØ±ØªÙ‡ په ØÙˆØ§Ù„Ùˆ سره یادونه وشوه، امیر عبدالرØÙ…Ù† خان هم د یاد تړون موارد منلي Ùˆ. امیر ØØ¨ÛŒØ¨ الله خان په ۱۹۰۵‌ او Û±Û¹Û°Û· کلونو تړونو Ú©Û Ù¼ÙˆÙ„ هغه Ú˜Ù…Ù†Û Ø§Ùˆ تړونونه Ú†Û Ø§Ù…ÛŒØ± عبدالرØÙ…Ù† خان له انګریز سره لاسلیک Ú©Ú“Û ÛŒØ§ Ù…Ù†Ù„Û ÙˆØŒ ومنل. ÛŒØ§Ù†Û Ø¯ ګندمک تړون موارد او د امیر عبدالرØÙ…Ù† خان Ú˜Ù…Ù†Û Ú†Û Ø¯ Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† Ø¨Ù‡Ø±Ù†Û Ù¾Ø§Ù„ÛŒØ³Û Ø¨Ù‡ د انګلیس له Ù„Ø§Ø±ÚšÙˆÙˆÙ†Û Ø³Ø±Ù‡ سم ترسره Ú©ÛÚ–ÙŠØŒ امیر ØØ¨ÛŒØ¨ الله خان هم منلي Ùˆ. لومړی کس غازي امان الله خان Ùˆ Ú†Û Ù¾ÙˆØ±ØªÙ‡ یاد شوي Ù¼ÙˆÙ„Û Ú˜Ù…Ù†Û Ø§Ùˆ تړونونه ÛŒÛ Ù…Ø§Øª Ú©Ú“Ù„ او د Ø¨Ø´Ù¾Ú“Û Ø®Ù¾Ù„ÙˆØ§Ú©Û Ø§Ø¹Ù„Ø§Ù† ÛŒÛ ÙˆÚ©Ú“ØŒ له نورو Ù‡Ûوادونو سره ÛŒÛ Ø§Ú“ÛŒÚ©Û Ù¼ÛŒÙ†Ú«Û Ú©Ú“Û. سیاسي استازي ÛŒÛ ØªØ¨Ø§Ø¯Ù„Ù‡ Ú©Ú“Ù„ او لومړی ÚÙ„ Ùˆ Ú†Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† د Ù†Ú“Û Ù„ÙˆÛŒÙˆ قدرتونو په رسمیت وپÛژانده.
نو له تاسو ښاغلو څخه هیله کوم، Ú†Û Ø¯ بشپړو معلوماتو په نه درلودلو سره هیڅکله هم Ù„ÙˆÛŒÛ Ø¯Ø¹ÙˆÛ Ù…Ù‡ کوئ. خپل ملي شخصیتونه مه ننګوئ، د ÛŒÙˆÛ Ù…ÙˆØ¶ÙˆØ¹ په اړه د پوره او کره Ú…ÛÚ“Ù†Û Ù¾Ø±ØªÙ‡ØŒ په ÛŒÙˆÛ Ù…Ù‚Ø§Ù„Û ÛŒØ§ کتاب په لوستلو په پخوانیو تاریخي شخصیتونو او Ù¾ÛÚšÙˆ Ø¨Ø§Ù†Ø¯Û Ù‚Ø¶Ø§ÙˆØª مه کوئ.
ما دلته له هغه تاریخي کتاب ÛŒØ¹Ù†Û Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† در پنج قرن اخیر کتاب څخه ÚÚ©Ù‡ ØÙˆØ§Ù„Û ÙˆØ±Ú©Ú“ÛØŒ Ú†Û Ø¯ Ø¯Û Ø¯Ø¹ÙˆÛ Ú©ÙˆÙˆÙ†Ú©ÙŠ Ú†Û Ø§Ù…Ø§Ù† الله خان خپلواکي نه ده ترلاسه Ú©Ú“ÛØŒ د Ù‡Ù…Ø¯Û Ú©ØªØ§Ø¨ یوه نیمه پاڼه Ø§Ú“ÙˆÙ„Û ÙˆÙ‡ او بشپړ کتاب ÛŒÛ Ù†Ù‡ Ùˆ لوستی.
د علمي او خپلواک Ø§ÙØºØ§Ù†Ø³ØªØ§Ù† په هیله!